زندگی زنان در افغانستان، مانند بسیاری از جوامع دیگر، با فشارهای روانی و دغدغه‌های روزمره فراوانی همراه است؛ از چالش‌های اقتصادی و خانوادگی گرفته تا نگرانی‌های اجتماعی و امنیتی. در میان این‌همه تنش، یکی از جنبه‌های کمتر دیده‌شده، تأثیر منفی استرس بر سلامت زنان است؛ به‌ویژه بر چرخه قاعدگی. بسیاری از زنان تجربه کرده‌اند که در دوران‌های پرتنش، نظم قاعدگی‌شان به هم می‌ریزد؛ گاهی زمان آن عقب یا جلو می‌افتد، گاهی میزان خون‌ریزی تغییر می‌کند، یا حتی برای مدتی کاملاً قطع می‌شود. اما چرا چنین اتفاقی می‌افتد؟ پاسخ را باید در ارتباط ظریف و پیچیده‌ی میان سیستم عصبی و هورمون‌های بدن جست‌وجو کرد. استرس و مغز: نقطه‌ی آغاز تغییرات هورمونی وقتی فرد در شرایط استرس‌زا قرار می‌گیرد، بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس فعال‌تر می‌شود. هیپوتالاموس مسئول تنظیم هورمون‌هایی است که چرخه‌ی قاعدگی را کنترل می‌کنند. این بخش با ارسال پیام به غده‌ی هیپوفیز، ترشح هورمون‌های مهمی مانند LH و FSH را هدایت می‌کند؛ هورمون‌هایی که نقش کلیدی در رشد فولیکول و تخمک‌گذاری دارند. اما زمانی‌که استرس شدید و مزمن باشد – مثلاً به دلیل مشکلات اقتصادی، فشارهای خانوادگی، مهاجرت یا نگرانی‌های اجتماعی – عملکرد طبیعی هیپوتالاموس مختل می‌شود. در نتیجه، پیام‌های هورمونی به‌درستی به هیپوفیز نمی‌رسند و ترشح هورمون‌ها کاهش می‌یابد. پیامد آن: تأخیر در تخمک‌گذاری یا توقف کامل آن است، که خود را به شکل نابسامانی یا قطع قاعدگی نشان می‌دهد. نقش کورتیزول: هورمون استرس در شرایط استرس‌زا، بدن برای مقابله با فشار، هورمونی به نام کورتیزول ترشح می‌کند. این هورمون در کوتاه‌مدت می‌تواند مفید باشد و بدن را آماده‌ی واکنش به شرایط دشوار کند. اما وقتی استرس مزمن و طولانی‌مدت شود، سطح کورتیزول در بدن به‌طور مداوم بالا می‌ماند و این موضوع بر ترشح سایر هورمون‌ها تأثیر منفی می‌گذارد. مقدار زیاد کورتیزول باعث کاهش سطح استروژن و پروژسترون می‌شود؛ دو هورمون حیاتی برای سلامت سیستم تولیدمثل زنان. وقتی تعادل این هورمون‌ها برهم می‌خورد، عملکرد منظم رحم و تخمدان‌ها مختل می‌شود. نتیجه‌ی این اختلال ممکن است به شکل تأخیر در قاعدگی، نامنظم شدن دوره‌ها، یا حتی خون‌ریزی‌های غیرعادی ظاهر شود. نشانه‌هایی که باید جدی گرفته شوند: استرس می‌تواند علائم غیرعادی‌ای در چرخه قاعدگی ایجاد کند. اگر با یکی یا چند مورد از وضعیت‌های زیر روبه‌رو شدید، بهتر است آن را جدی بگیرید و با پزشک مشورت کنید: - تأخیر چند روزه یا حتی چند هفته‌ای در شروع قاعدگی - افزایش یا کاهش غیرطبیعی در میزان خون‌ریزی - لکه‌بینی میان‌دوره‌ای (خارج از زمان معمول پریود) - درد شدیدتر از حد معمول در ناحیه شکم یا کمر - احساس خستگی مفرط یا تغییرات ناگهانی در خلق‌وخو پیش از قاعدگی هرچند این نشانه‌ها ممکن است در ابتدا موقتی باشند، اما اگر استرس ادامه یابد، اختلال در چرخه قاعدگی می‌تواند به یک وضعیت مزمن تبدیل شود و حتی بر باروری آینده زنان تأثیر بگذارد. استرس، تغذیه و سبک زندگی در کشورهای جهان سوم، بسیاری از زنان به‌دلیل مشغله‌های زیاد یا مشکلات اقتصادی، از یک رژیم غذایی متعادل محروم‌اند. کمبود مواد مغذی مانند آهن، ویتامین B6 و منیزیم می‌تواند مستقیماً بر تنظیم هورمون‌ها و سلامت قاعدگی تأثیر بگذارد. از سوی دیگر، استرس مزمن اغلب با تغییر در عادت‌های روزمره همراه است؛ کاهش کیفیت خواب، مصرف بیش از حد چای یا قهوه، و کاهش فعالیت‌های بدنی مانند پیاده‌روی یا ورزش. این تغییرات، سیستم بدن را تضعیف کرده و توانایی آن در حفظ تعادل هورمونی و تنظیم چرخه قاعدگی را کاهش می‌دهند. تأثیر روحی و اجتماعی بر بدن زن: در جوامعی مانند افغانستان، جایی که زنان روزانه با فشارهای اجتماعی، تبعیض و محدودیت‌های فرهنگی روبه‌رو هستند، استرس تنها یک احساس گذرا یا شخصی نیست؛ بلکه به یک وضعیت روانی دائمی تبدیل می‌شود. افسردگی، نگرانی از آینده، احساس ناتوانی و بی‌پناهی، همگی عواملی هستند که بدن زن را در معرض استرس مزمن قرار می‌دهند. در این شرایط، مغز به‌مرور نسبت به سیگنال‌های هورمونی حساسیت خود را از دست می‌دهد. نتیجه آن، اختلال در چرخه قاعدگی است؛ مشکلی که بسیاری از زنان تجربه می‌کنند، بی‌آن‌که علت دقیق آن را بدانند. چگونه می‌توان تعادل را بازگرداند؟ راه‌حل اصلی برای تنظیم دوباره‌ی چرخه قاعدگی، در کاهش استرس نهفته است. هیچ دارویی به‌اندازه‌ی آرامش روانی نمی‌تواند در تعادل هورمونی مؤثر باشد. برای رسیدن به این هدف، می‌توان از راهکارهای زیر کمک گرفت: - تنفس عمیق و مدیتیشن: تنها چند دقیقه تمرین آرام‌سازی در روز می‌تواند سطح کورتیزول (هورمون استرس) را به‌طور محسوسی کاهش دهد. - تغذیه سالم: مصرف منظم سبزیجات تازه، مغزها، خرما و لبنیات به تعادل هورمون‌ها کمک می‌کند. - فعالیت بدنی منظم: پیاده‌روی روزانه یا حرکات سبک در خانه، گردش خون را بهبود داده و با ترشح اندورفین (هورمون شادی)، استرس را کاهش می‌دهد. - خواب کافی: خواب کمتر از ۷ ساعت در شب باعث افزایش سطح هورمون‌های استرس می‌شود. - گفت‌وگو و دریافت حمایت: صحبت با دوستان، اعضای خانواده یا مشاور روانی، از انباشته شدن تنش‌های ذهنی جلوگیری می‌کند. بدن زن مانند ساعتی ظریف و دقیق عمل می‌کند؛ هر فشار روانی می‌تواند یکی از چرخ‌دنده‌های این ساعت را از هماهنگی خارج کند. استرس، اگر کنترل نشود، به‌تدریج تعادل هورمونی را بر هم می‌زند و چرخه قاعدگی را دچار اختلال می‌سازد. برای زنان افغانستان، توجه به سلامت روان، به‌اندازه‌ی تغذیه و مراقبت جسمی اهمیت دارد. وقتی ذهن آرام باشد، بدن نیز به مسیر طبیعی خود بازمی‌گردد و چرخه قاعدگی، دوباره منظم و سالم خواهد شد.  نویسنده: داکتر معصومه پارسا

دوستی‌های زنانه، بیش از آن‌چه در نگاه اول به نظر می‌رسد، نقشی حیاتی در سلامت روان و توانایی مقابله با فشارهای زندگی ایفا می‌کنند. در روان‌شناسی، مفهوم «تاب‌آوری» به توانایی فرد برای بازگشت به حالت تعادل پس از تجربه‌ی استرس، بحران یا ناکامی اطلاق می‌شود. هرچند عوامل متعددی بر تاب‌آوری تأثیر می‌گذارند، اما روابط اجتماعی گرم و حمایت‌گر—به‌ویژه دوستی‌های عمیق میان زنان—یکی از نیرومندترین منابع برای حفظ و تقویت این توانایی به شمار می‌روند. از منظر تکاملی، پیوندهای حمایتی میان زنان بخشی از سازوکار بقا بوده‌اند. در مواجهه با تهدیدهای محیطی، زنان با تشکیل شبکه‌های حمایتی توانسته‌اند منابع را با یکدیگر به اشتراک بگذارند، از فرزندان هم مراقبت کنند و در مدیریت خطرات همکاری نمایند. این همکاری نه‌تنها به بقا کمک کرده، بلکه موجب افزایش حس امنیت روانی نیز شده است. امروزه نیز، هرچند شکل این پیوندها دگرگون شده، اما نیاز به آن همچنان پابرجاست. از نظر بیولوژیکی، تعاملات مثبت با دوستان نزدیک باعث ترشح هورمون اکسی‌توسین می‌شود؛ هورمونی که به «هورمون پیوند» شهرت دارد. این ماده شیمیایی سطح استرس را کاهش داده و احساس اعتماد و همدلی را تقویت می‌کند. در لحظات دشوار، حتی یک گفت‌وگوی صمیمی یا یک پیام کوتاه از سوی دوست، می‌تواند فعالیت محور استرس در مغز را کاهش دهد و احساس آرامش ایجاد کند. پژوهش‌ها نشان داده‌اند که زنان، به دلیل گرایش بیشتر به روابط اجتماعی همدلانه، از این اثر آرام‌بخش بیش از مردان بهره‌مند می‌شوند. در سطح روان‌شناختی نیز، دوستی‌های زنانه منبع مهمی برای بازسازی هویت و عزت‌نفس به شمار می‌روند. زمانی که زنی با بحران‌هایی چون جدایی، مشکلات شغلی یا فشارهای خانوادگی مواجه می‌شود، وجود دوستانی که بدون قضاوت گوش می‌سپارند و حمایت می‌کنند، به او کمک می‌کند تا روایت مثبت‌تری از خود بسازد. این بازسازی روانی، یکی از پایه‌های اصلی تاب‌آوری است. تحقیقات روان‌شناسی اجتماعی نشان داده‌اند زنانی که شبکه‌ای فعال از دوستان نزدیک دارند، کمتر در معرض افسردگی و اضطراب قرار می‌گیرند. این روابط نه‌تنها در شرایط بحرانی، بلکه در زندگی روزمره نیز نقش حفاظتی ایفا می‌کنند. داشتن افرادی که بتوان با آن‌ها شادی‌ها و نگرانی‌ها را در میان گذاشت، احساس انزوا را کاهش داده و حس تعلق را تقویت می‌کند. از سوی دیگر، دوستی‌های زنانه می‌توانند همچون آینه‌ای برای خودشناسی عمل کنند. زمانی که زنی با دوستی صمیمی گفت‌وگو می‌کند، اغلب بازخوردهایی دریافت می‌کند که به او کمک می‌کند نگاهی تازه به مسائل خود داشته باشد. این تبادل دیدگاه‌ها، انعطاف‌پذیری شناختی را افزایش می‌دهد؛ یعنی توانایی دیدن موقعیت‌ها از زوایای مختلف، که یکی از ویژگی‌های کلیدی تاب‌آوری است. در روان‌شناسی مثبت‌گرا، مفهومی با عنوان «سرمایه اجتماعی» مطرح می‌شود که به مجموعه منابعی اشاره دارد که فرد از طریق روابط اجتماعی خود به دست می‌آورد. دوستی‌های زنانه، بخش مهمی از این سرمایه را تشکیل می‌دهند. این منابع می‌توانند در قالب حمایت عاطفی، هم‌فکری، کمک‌های عملی یا حتی ایجاد فرصت‌های شغلی و اجتماعی نمود پیدا کنند. زنان از طریق شبکه‌سازی با دوستان خود، نه‌تنها تاب‌آوری فردی، بلکه تاب‌آوری جمعی را نیز تقویت می‌کنند. البته باید به این نکته توجه داشت که کیفیت دوستی بسیار مهم‌تر از کمیت آن است. روابطی که بر پایه‌ی رقابت ناسالم، قضاوت یا مقایسه مداوم بنا شده‌اند، نه‌تنها کمکی به رشد روانی نمی‌کنند، بلکه می‌توانند منبع استرس و فرسودگی شوند. در مقابل، دوستی‌هایی که بر پایه‌ی پذیرش، اعتماد و حمایت متقابل شکل گرفته‌اند، زمینه‌ساز آرامش روانی و رشد شخصی خواهند بود. روان‌شناسان توصیه می‌کنند که زنان برای حفظ و تقویت دوستی‌های خود به چند نکته کلیدی توجه داشته باشند: اختصاص زمان برای دیدار یا گفت‌وگو، ابراز قدردانی و محبت، و حفظ رازها و حریم خصوصی دوستان. این رفتارها نه‌تنها باعث تعمیق روابط دوستانه می‌شوند، بلکه حس امنیت روانی ایجاد می‌کنند که از پایه‌های اصلی تاب‌آوری به شمار می‌رود. از منظر مکانیسم‌های روانی، حمایت دوستان نزدیک می‌تواند نقشی همچون «تنظیم‌کننده هیجان» ایفا کند. در مواجهه با بحران، واکنش‌های هیجانی شدید مانند ترس یا خشم ممکن است عملکرد شناختی را مختل کند. در چنین شرایطی، حضور یا حتی یادآوری یک دوست قابل اعتماد، می‌تواند سیستم عصبی را آرام ساخته و فرد را در رسیدن به تصمیم‌های منطقی یاری کند. این اثر تنظیمی، نه‌تنها در موقعیت‌های واقعی بلکه در مطالعات آزمایشگاهی روان‌شناسی نیز تأیید شده است. در مجموع، دوستی‌های زنانه، فراتر از یک رابطه اجتماعی ساده، منبعی نیرومند برای بازسازی روانی و افزایش تاب‌آوری در برابر فشارهای زندگی‌اند. زنانی که این پیوندها را پرورش می‌دهند، نه‌تنها در برابر بحران‌ها مقاوم‌تر و انعطاف‌پذیرتر عمل می‌کنند، بلکه در زندگی روزمره نیز احساس شادی، امنیت و معنا بیشتری را تجربه می‌کنند. این روابط یادآور آن‌اند که تاب‌آوری، صرفاً یک ویژگی فردی نیست، بلکه در دل ارتباطات انسانی معنا می‌یابد و رشد می‌کند. نویسنده: مرضیه بهروزی «روانشناس بالینی»