سل یا توبرکلوز (Tuberculosis یا TB) یک عفونت باکتریایی است که معمولاً ریه‌ها را درگیر می‌کند، اما سایر اندام‌ها مانند کلیه‌ها، ستون فقرات یا مغز نیز ممکن است تحت تأثیر قرار گیرند. عامل ایجادکننده این بیماری باکتری Mycobacterium tuberculosis است. این باکتری از طریق هوا و به‌ویژه در زمان‌هایی که فرد مبتلا سرفه، عطسه یا حتی صحبت می‌کند، به دیگران منتقل می‌شود. سل از جمله بیماری‌های بسیار مسری است که اگر کنترل و درمان نشود، می‌تواند به سرعت در جامعه گسترش پیدا کند. علاوه بر این، افرادی که به مدت طولانی در تماس با یک فرد مبتلا به سل فعال هستند، در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به این بیماری قرار دارند. در مواردی نیز ممکن است عفونت باکتری پس از مدتی عدم فعالیت (که به آن سل نهفته گفته می‌شود) فعال شود و منجر به عفونت فعال در فرد شود. این تأخیر زمانی در بروز علائم، باعث می‌شود سل به یک بیماری پیچیده تبدیل شود که نیاز به نظارت و درمان طولانی‌مدت دارد. علائم سل فرد مبتلا به سل نهفته یا غیرفعال ممکن است هیچ علامتی نداشته باشد، زیرا باکتری در بدن فعال نیست و آسیبی وارد نمی‌کند. با این حال، اگر باکتری فعال شود، علائم بیماری ظاهر می‌شوند. علائم سل فعال عبارتند از: سرفه‌ای که بیش از سه هفته طول بکشد از دست دادن اشتها و کاهش وزن ناخواسته تب مداوم لرز عرق شبانه سرفه کردن خون یا خلط که نشان‌دهنده سل ریوی است درد استخوان که ممکن است نشانه حمله باکتری به استخوان‌ها باشد. این علائم می‌توانند در بیماری‌های دیگر نیز رخ دهند، بنابراین مهم است که در صورت تجربه این علائم به پزشک مراجعه کنید تا مشخص شود که آیا به سل مبتلا هستید یا خیر. تشخیص به موقع سل بسیار حیاتی است، زیرا این بیماری در صورت عدم درمان می‌تواند به عوارض شدیدتر و حتی مرگ منجر شود. علل توبرکلوز علت اصلی بروز سل باکتری Mycobacterium tuberculosis است. این باکتری درست مانند ویروس‌های سرماخوردگی یا آنفولانزا از طریق هوا پخش می‌شود. شما تنها در صورتی می‌توانید به سل مبتلا شوید که با افرادی که سل فعال دارند، در تماس باشید. وقتی فرد مبتلا به سل سرفه، عطسه، صحبت، خنده یا آواز می‌خواند، قطرات ریز حاوی میکروب به هوا منتقل می‌شود. اگر این قطرات تنفس شوند، فرد سالم ممکن است به بیماری مبتلا شود. افراد مبتلا به سل فعال در ریه یا گلو به‌ویژه می‌توانند به راحتی دیگران را آلوده کنند، زیرا این مناطق از بدن دارای تمرکز بیشتری از باکتری‌ها هستند. با این حال، برخلاف تصور رایج، سل به‌سادگی از طریق تماس‌های سطحی یا استفاده مشترک از وسایل منتقل نمی‌شود. به عنوان مثال، دست دادن، بوسیدن، استفاده مشترک از غذا یا نوشیدنی، یا حتی به اشتراک گذاشتن ملحفه و وسایل شخصی، به‌طور معمول منجر به انتقال باکتری سل نمی‌شود. مهم‌ترین عامل در انتقال سل، تماس مستقیم و طولانی‌مدت با فرد مبتلا به سل فعال در محیط‌های بسته است. انواع توبرکلوز سل به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود: سل فعال: زمانی که باکتری به‌طور فعال در بدن علائم ایجاد می‌کند و فرد می‌تواند بیماری را به دیگران منتقل کند. سل نهفته: زمانی که فرد به باکتری Mycobacterium tuberculosis آلوده است، اما باکتری‌ها علائمی ایجاد نمی‌کنند. این وضعیت زمانی رخ می‌دهد که سیستم ایمنی بدن قادر به سرکوب رشد و گسترش باکتری باشد. در این حالت، فرد مبتلا به سل نهفته نمی‌تواند بیماری را به دیگران منتقل کند و ممکن است بدون آگاهی از بیماری خود زندگی کند. اما در برخی موارد، این نوع سل می‌تواند به سل فعال تبدیل شود. عوارض توبرکلوز بدون درمان مناسب، توبرکلوز (سل) می‌تواند به یک بیماری کشنده تبدیل شود. اگر باکتری‌های عامل این بیماری در سراسر بدن فرد پخش شوند، عفونت می‌تواند به مشکلات جدی در سیستم قلبی عروقی، عملکرد متابولیک و دیگر سیستم‌های بدن منجر شود. سل می‌تواند منجر به سپسیس شود؛ سپسیس یک شکل بالقوه تهدیدکننده زندگی از عفونت است که به دلیل پاسخ شدید بدن به عفونت باکتریایی ایجاد می‌شود. در این حالت، بدن به‌طور غیرعادی به عفونت واکنش نشان داده و ممکن است اعضای حیاتی بدن را مختل کند. سپسیس می‌تواند به شوک سپتیک منجر شده و در نهایت منجر به مرگ شود. همچنین، سل ممکن است به استخوان‌ها، کلیه‌ها و حتی مغز حمله کرده و آسیب‌های جبران‌ناپذیری ایجاد کند. اگر باکتری سل به ستون فقرات حمله کند، می‌تواند منجر به آسیب‌های جدی و ناتوان‌کننده مانند بدشکلی یا فلج شود. افرادی که سیستم ایمنی ضعیف دارند، مانند بیماران مبتلا به ایدز، افراد مسن یا کسانی که داروهای سرکوب‌کننده ایمنی مصرف می‌کنند، بیشتر در معرض عوارض شدید این بیماری قرار دارند. از دیگر عوارض سل می‌توان به آبسه‌های ریه، التهاب پرده‌های مغزی (مننژیت سل) و نارسایی کلیه اشاره کرد. این بیماری اگرچه عمدتاً ریه‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد، اما توانایی آسیب‌رساندن به سایر اندام‌های بدن را نیز دارد. به همین دلیل، درمان سریع و مناسب برای جلوگیری از گسترش بیماری و بروز عوارض جدی حیاتی است. چه زمانی باید به پزشک مراجعه کرد؟ اگر علائمی دارید که با چند روز استراحت بهبود نمی‌یابند و مشکوک به سل هستید، باید حتماً به پزشک مراجعه کنید. علائم سل اغلب شبیه علائم بسیاری از بیماری‌های دیگر مانند آنفولانزا یا سرماخوردگی هستند، بنابراین مهم است که از پزشک خود بخواهید تا بررسی‌های لازم را انجام دهد. همچنین، اگر با فردی که به سل مبتلا بوده تماس داشته‌اید، حتی اگر علائمی نداشته باشید، توصیه می‌شود که برای انجام آزمایش‌ها و اطمینان از عدم عفونت به پزشک مراجعه کنید. در صورتی که فرد دچار سرفه‌های مداوم، کاهش وزن غیرقابل توجیه، عرق شبانه یا تب مداوم شود، احتمال عفونت وجود دارد و باید سریعاً اقدام به بررسی و تشخیص انجام گیرد. توجه به این علائم و مراجعه سریع به پزشک می‌تواند از پیشرفت بیماری و گسترش آن به دیگران جلوگیری کند. همچنین، در صورتی که فرد به‌صورت مداوم در محیط‌هایی با تهویه نامناسب قرار دارد یا با افرادی که در معرض این بیماری هستند تعامل دارد، باید آزمایش‌های دوره‌ای انجام دهد. این امر به‌ویژه برای افرادی که با بیماران مبتلا به سل در خانه یا محل کار تماس نزدیک دارند، بسیار مهم است. تشخیص توبرکلوز برای تشخیص سل، پزشک شما با یک معاینه فیزیکی که شامل گوش دادن به صدای ریه‌ها و بررسی علائم بالینی مانند غدد لنفاوی متورم است، کار را آغاز می‌کند. با توجه به شباهت علائم سل با بسیاری از بیماری‌های دیگر، برای اطمینان بیشتر و تشخیص دقیق‌تر، ممکن است پزشک آزمایش‌های زیر را توصیه کند: آزمایش خلط: این آزمایش برای بررسی وجود باکتری مایکوباکتریوم توبرکلوزیس در خلط انجام می‌شود. نمونه‌برداری خلط می‌تواند به تشخیص قطعی نوع عفونت کمک کند. آزمایش خون: این آزمایش می‌تواند نشان‌دهنده واکنش سیستم ایمنی بدن به عفونت سل باشد. این آزمایش به‌ویژه برای تشخیص سل نهفته که علائم خاصی ندارد، مفید است. تست پوستی سل (PPD): در این تست، مقدار کمی از ماده توبرکولین به پوست تزریق می‌شود و اگر بدن به آن واکنش نشان دهد، احتمالاً به سل آلوده است. این تست یکی از روش‌های رایج برای تشخیص سل است و معمولاً برای افرادی که در معرض خطر بالای عفونت قرار دارند، توصیه می‌شود. علاوه بر این‌ها، آزمایشات تصویربرداری مانند عکس اشعه ایکس از قفسه سینه یا سی‌تی‌اسکن ریه نیز ممکن است به تشخیص بهتر عفونت‌های ریه و نشان‌دادن میزان پیشرفت بیماری کمک کنند. تصاویر به‌دست‌آمده از این آزمایش‌ها می‌توانند نشان‌دهنده آسیب‌های ناشی از عفونت سل باشند و به پزشک کمک کنند تا شدت بیماری را تخمین بزند. درمان توبرکلوز سل یک بیماری قابل‌درمان است، اما برای بهبودی کامل نیاز به پیروی دقیق از دستورالعمل‌های درمانی وجود دارد. همه افراد مبتلا به سل، بدون توجه به اینکه بیماری فعال یا نهفته باشد، باید تحت درمان قرار گیرند. درمان سل فعال معمولاً شامل ترکیبی از چندین دارو است که بیمار باید به مدت شش ماه یا بیشتر مصرف کند. داروهایی مانند ایزونیازید، ریفامپین، پیرازینامید و اتامبوتول از جمله داروهایی هستند که معمولاً برای درمان سل استفاده می‌شوند. این داروها باید در چند نوبت در طول روز مصرف شوند تا به کنترل و نابودی کامل باکتری سل کمک کنند. رعایت دقیق دستورات دارویی برای جلوگیری از مقاوم شدن باکتری‌ها نسبت به دارو بسیار مهم است. در مواردی که سل مقاوم به درمان باشد، رژیم دارویی پیچیده‌تری تجویز می‌شود و درمان ممکن است طولانی‌تر شود. از طرف دیگر، درمان پیشگیرانه برای سل نهفته شامل مصرف یک یا دو قرص در روز است که برای مدت کوتاه‌تری تجویز می‌شود تا از بروز سل فعال جلوگیری شود. در این نوع از درمان، هدف کاهش خطر توسعه سل فعال در آینده است. برای جلوگیری از سرایت بیماری به دیگران، ممکن است لازم باشد فرد مبتلا به سل در دو تا چهار هفته اول درمان، ایزوله شود تا زمانی که دیگر خطر سرایت نداشته باشد. پزشک پس از معاینه و بررسی وضعیت بیمار می‌تواند تشخیص دهد که آیا بیمار می‌تواند با رعایت نکات احتیاطی در خانه بماند یا نیاز به بستری شدن در بیمارستان دارد. نویسنده: داکتر معصومه پارسا