زندگی زنان در افغانستان، مانند بسیاری از جوامع دیگر، با فشارهای روانی و دغدغههای روزمره فراوانی همراه است؛ از چالشهای اقتصادی و خانوادگی گرفته تا نگرانیهای اجتماعی و امنیتی. در میان اینهمه تنش، یکی از جنبههای کمتر دیدهشده، تأثیر منفی استرس بر سلامت زنان است؛ بهویژه بر چرخه قاعدگی.
بسیاری از زنان تجربه کردهاند که در دورانهای پرتنش، نظم قاعدگیشان به هم میریزد؛ گاهی زمان آن عقب یا جلو میافتد، گاهی میزان خونریزی تغییر میکند، یا حتی برای مدتی کاملاً قطع میشود. اما چرا چنین اتفاقی میافتد؟
پاسخ را باید در ارتباط ظریف و پیچیدهی میان سیستم عصبی و هورمونهای بدن جستوجو کرد.
استرس و مغز: نقطهی آغاز تغییرات هورمونی
وقتی فرد در شرایط استرسزا قرار میگیرد، بخشی از مغز به نام هیپوتالاموس فعالتر میشود. هیپوتالاموس مسئول تنظیم هورمونهایی است که چرخهی قاعدگی را کنترل میکنند. این بخش با ارسال پیام به غدهی هیپوفیز، ترشح هورمونهای مهمی مانند LH و FSH را هدایت میکند؛ هورمونهایی که نقش کلیدی در رشد فولیکول و تخمکگذاری دارند.
اما زمانیکه استرس شدید و مزمن باشد – مثلاً به دلیل مشکلات اقتصادی، فشارهای خانوادگی، مهاجرت یا نگرانیهای اجتماعی – عملکرد طبیعی هیپوتالاموس مختل میشود. در نتیجه، پیامهای هورمونی بهدرستی به هیپوفیز نمیرسند و ترشح هورمونها کاهش مییابد. پیامد آن: تأخیر در تخمکگذاری یا توقف کامل آن است، که خود را به شکل نابسامانی یا قطع قاعدگی نشان میدهد.
نقش کورتیزول: هورمون استرس
در شرایط استرسزا، بدن برای مقابله با فشار، هورمونی به نام کورتیزول ترشح میکند. این هورمون در کوتاهمدت میتواند مفید باشد و بدن را آمادهی واکنش به شرایط دشوار کند. اما وقتی استرس مزمن و طولانیمدت شود، سطح کورتیزول در بدن بهطور مداوم بالا میماند و این موضوع بر ترشح سایر هورمونها تأثیر منفی میگذارد.
مقدار زیاد کورتیزول باعث کاهش سطح استروژن و پروژسترون میشود؛ دو هورمون حیاتی برای سلامت سیستم تولیدمثل زنان. وقتی تعادل این هورمونها برهم میخورد، عملکرد منظم رحم و تخمدانها مختل میشود. نتیجهی این اختلال ممکن است به شکل تأخیر در قاعدگی، نامنظم شدن دورهها، یا حتی خونریزیهای غیرعادی ظاهر شود.
نشانههایی که باید جدی گرفته شوند:
استرس میتواند علائم غیرعادیای در چرخه قاعدگی ایجاد کند. اگر با یکی یا چند مورد از وضعیتهای زیر روبهرو شدید، بهتر است آن را جدی بگیرید و با پزشک مشورت کنید:
– تأخیر چند روزه یا حتی چند هفتهای در شروع قاعدگی
– افزایش یا کاهش غیرطبیعی در میزان خونریزی
– لکهبینی میاندورهای (خارج از زمان معمول پریود)
– درد شدیدتر از حد معمول در ناحیه شکم یا کمر
– احساس خستگی مفرط یا تغییرات ناگهانی در خلقوخو پیش از قاعدگی
هرچند این نشانهها ممکن است در ابتدا موقتی باشند، اما اگر استرس ادامه یابد، اختلال در چرخه قاعدگی میتواند به یک وضعیت مزمن تبدیل شود و حتی بر باروری آینده زنان تأثیر بگذارد.
استرس، تغذیه و سبک زندگی
در کشورهای جهان سوم، بسیاری از زنان بهدلیل مشغلههای زیاد یا مشکلات اقتصادی، از یک رژیم غذایی متعادل محروماند. کمبود مواد مغذی مانند آهن، ویتامین B6 و منیزیم میتواند مستقیماً بر تنظیم هورمونها و سلامت قاعدگی تأثیر بگذارد.
از سوی دیگر، استرس مزمن اغلب با تغییر در عادتهای روزمره همراه است؛ کاهش کیفیت خواب، مصرف بیش از حد چای یا قهوه، و کاهش فعالیتهای بدنی مانند پیادهروی یا ورزش. این تغییرات، سیستم بدن را تضعیف کرده و توانایی آن در حفظ تعادل هورمونی و تنظیم چرخه قاعدگی را کاهش میدهند.
تأثیر روحی و اجتماعی بر بدن زن:
در جوامعی مانند افغانستان، جایی که زنان روزانه با فشارهای اجتماعی، تبعیض و محدودیتهای فرهنگی روبهرو هستند، استرس تنها یک احساس گذرا یا شخصی نیست؛ بلکه به یک وضعیت روانی دائمی تبدیل میشود.
افسردگی، نگرانی از آینده، احساس ناتوانی و بیپناهی، همگی عواملی هستند که بدن زن را در معرض استرس مزمن قرار میدهند. در این شرایط، مغز بهمرور نسبت به سیگنالهای هورمونی حساسیت خود را از دست میدهد. نتیجه آن، اختلال در چرخه قاعدگی است؛ مشکلی که بسیاری از زنان تجربه میکنند، بیآنکه علت دقیق آن را بدانند.
چگونه میتوان تعادل را بازگرداند؟
راهحل اصلی برای تنظیم دوبارهی چرخه قاعدگی، در کاهش استرس نهفته است. هیچ دارویی بهاندازهی آرامش روانی نمیتواند در تعادل هورمونی مؤثر باشد. برای رسیدن به این هدف، میتوان از راهکارهای زیر کمک گرفت:
– تنفس عمیق و مدیتیشن: تنها چند دقیقه تمرین آرامسازی در روز میتواند سطح کورتیزول (هورمون استرس) را بهطور محسوسی کاهش دهد.
– تغذیه سالم: مصرف منظم سبزیجات تازه، مغزها، خرما و لبنیات به تعادل هورمونها کمک میکند.
– فعالیت بدنی منظم: پیادهروی روزانه یا حرکات سبک در خانه، گردش خون را بهبود داده و با ترشح اندورفین (هورمون شادی)، استرس را کاهش میدهد.
– خواب کافی: خواب کمتر از ۷ ساعت در شب باعث افزایش سطح هورمونهای استرس میشود.
– گفتوگو و دریافت حمایت: صحبت با دوستان، اعضای خانواده یا مشاور روانی، از انباشته شدن تنشهای ذهنی جلوگیری میکند.
بدن زن مانند ساعتی ظریف و دقیق عمل میکند؛ هر فشار روانی میتواند یکی از چرخدندههای این ساعت را از هماهنگی خارج کند. استرس، اگر کنترل نشود، بهتدریج تعادل هورمونی را بر هم میزند و چرخه قاعدگی را دچار اختلال میسازد.
برای زنان افغانستان، توجه به سلامت روان، بهاندازهی تغذیه و مراقبت جسمی اهمیت دارد. وقتی ذهن آرام باشد، بدن نیز به مسیر طبیعی خود بازمیگردد و چرخه قاعدگی، دوباره منظم و سالم خواهد شد.
نویسنده: داکتر معصومه پارسا
