نویسنده: مهدی مظفری مادر، نخستین و مهم‌ترین آموزگار هر کودکی است. از نخستین لحظات زندگی، کودک در آغوش گرم مادر آرامش یافته و مفاهیم اولیه زندگی را از او فرا می‌گیرد. رفتارها، واکنش‌ها و تعاملات مادر با کودک، به طور مستقیم بر شکل‌گیری شخصیت، ارزش‌ها و باورهای او تأثیرگذار است. از طریق مادر، کودک با دنیای پیرامون خود آشنا شده و آداب و رسوم اجتماعی را می‌آموزد. چگونگی برخورد مادر با کودک، الگوی برای او در تعاملات آینده خواهد بود. به همین دلیل، کارشناسان تربیت بر نقش بی‌بدیل مادر در شکل‌گیری شخصیت کودک تأکید فراوان دارند. محیط خانه به عنوان اولین مدرسه کودک، تحت تأثیر مستقیم رفتارها و نگرش‌های مادر است و الگوهای رفتاری اولیه کودک در همین محیط شکل می‌گیرد. الف) تربیت جسمانی: در سخنان بزرگان اسلام، فرزند به «گل» تشبیه شده است. پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «الولد الصالح ریحانة من ریاحین الجنّة»؛ «فرزند صالح گلی است از گل‌های بهشت». این تشبیه، ظرافت و آسیب‌پذیری کودک، به‌ویژه در سال‌های نخست زندگی را به خوبی نمایان می‌سازد. نوزاد، همچون گلی نورسته، جسمی لطیف و روحی حساس و تازه دارد و نیازمند مراقبت ویژه است. غفلت از این مراقبت، می‌تواند به پژمردگی و آسیب‌های جسمی و روانی او منجر شود. متأسفانه، در دنیای امروز شاهد کودکانی هستیم که به دلیل بی‌توجهی والدین، از رشد کمی و کیفی بازمانده و دچار نارسایی‌های گوناگون می‌شوند. از این رو، توجه جدی به تربیت فرزند و تأمین نیازهای او، هم از منظر شرع و وجدان و هم از دیدگاه عرف، امری ضروری و اجتناب‌ناپذیر است. در این میان، مادر نقشی بی‌بدیل ایفا می‌کند. او به دلیل نزدیکی و شناختی که از فرزند خود دارد، بهترین پاسخگو به نیازهای جسمی و روحی اوست. مهر، محبت و رأفت مادرانه، همچون حصاری امن، کودک را در برابر آسیب‌ها حفظ می‌کند و او را از آلودگی‌ها پاک می‌سازد. نوازش دستان مادر و لالایی‌های او، آرامشی بی‌نظیر به کودک می‌بخشد. مراقبت‌های طاقت‌فرسای سال‌های اولیه زندگی، تنها با عشق و صبوری مادرانه قابل انجام است. تربیت جسمانی، رکن مهمی از تربیت کودک است و نباید از آن غافل شد. جملهٔ «عقل سالم در بدن سالم است» به خوبی اهمیت سلامت جسم را در رشد و تکامل ابعاد دیگر وجود انسان نشان می‌دهد. جسمی که به درستی رشد نکرده و از سلامت کافی برخوردار نباشد، می‌تواند مانع رشد روحی و روانی فرد شود. نقش مادر در تأمین سلامت و رشد جسمانی کودک، بسیار حیاتی است و مادران باید با حساسیت و آگاهی، شرایط لازم برای این امر را فراهم آورند. البته پدر و نقش سرپرست خانه در فراهم‌آوری پیش‌نیازهای رشد جسمی کودکان کم‌تر از نقش مادر نیست. تأمین نیازهای مالی خانواده، ایجاد محیطی امن و آرام در خانه، مشارکت در مراقبت از کودک و حمایت عاطفی از مادر، همگی از جمله وظایف پدر است که به طور مستقیم بر رشد و سلامت کودک تأثیرگذارند. ب) تربیت دینی و معنوی: تربیت دینی، از منظر اسلام و قرآن، اهمیتی بنیادین دارد و توجه به آن باید از بدو شکل‌گیری نطفه و حتی پیش از آن، در تشکیل خانواده، مورد توجه قرار گیرد. این تربیت، فرآیندی مستمر و پویاست که در مراحل مختلف زندگی فرد، از جنینی تا بزرگسالی، ادامه دارد. نقش مادر در این میان، نقشی محوری و بی‌بدیل است. مادر، به عنوان اولین مربی و الگوی کودک، تأثیری شگرف بر شکل‌گیری باورها، ارزش‌ها و رفتارهای دینی او دارد. این تأثیرگذاری، نه تنها پس از تولد، بلکه از دوران جنینی آغاز می‌شود؛ حالات روحی، تغذیه و حتی نیات مادر در این دوران، می‌تواند بر شکل‌گیری شخصیت دینی و معنوی جنین مؤثر باشد. پس از تولد، مادر با لالایی‌ها، نوازش‌ها و رفتارهای خود، مفاهیم اولیه دینی را به کودک منتقل می‌کند. او با بیان داستان‌های قرآنی، قصص پیامبران و اهل بیت (علیهم‌السلام)، بذرهای ایمان و محبت به خداوند و اولیای او را در دل کودک می‌کارد. در دوران کودکی، مادر با صبر و حوصله، اصول و فروع دین، مانند نماز، روزه و تلاوت قرآن را به کودک آموزش می‌دهد و با ایجاد فضایی معنوی در خانه، زمینه را برای رشد و تعالی دینی او فراهم می‌سازد. در دوران نوجوانی و جوانی که فرد با چالش‌ها و سؤالات بیشتری در زمینه مسائل دینی مواجه می‌شود، مادر می‌تواند با گفتگوی صمیمانه، پاسخگویی به شبهات و ارائه الگوهای رفتاری مناسب، او را در مسیر درست هدایت کند. مادر با دعای خیر، حمایت عاطفی و ایجاد ارتباطی قوی و مبتنی بر اعتماد، می‌تواند فرزند خود را در برابر انحرافات و آسیب‌های اجتماعی مصون نگه دارد و او را در مسیر رشد و کمال دینی یاری رساند. به این ترتیب، نقش مادر در تربیت دینی و معنوی فرزند، نقشی چند بعدی و پیوسته است که از پیش از تولد آغاز شده و تا بزرگسالی ادامه می‌یابد و سنگ بنای یک زندگی ایمانی و سعادتمند را برای فرزند فراهم می‌آورد. ج) تربیت عاطفی: مادر به عنوان سرچشمه‌ی مهر و محبت، نقش بی‌بدیلی در تربیت عاطفی فرزند ایفا می‌کند. ساختار وجودی زن، او را به موجودی حساس و مهربان بدل کرده است که توانایی بالایی در برقراری ارتباط عاطفی صمیمانه دارد. این ویژگی ذاتی مادران، بستری مناسب برای ایجاد پیوند عاطفی قوی بین مادر و فرزند فراهم می‌آورد و در شکل‌گیری شخصیت کودک تأثیر بسزایی دارد. اسلام نیز به اهمیت نقش مادر در تربیت عاطفی فرزند تأکید فراوان کرده است. پیامبر اکرم (ص) با بیان این جمله که «خداوند به زنان و مادران مهربان‌تر از مردان است»، بر جایگاه ویژه مادر در خانواده و جامعه تأکید نموده‌اند. مادران با پرورش عواطف مثبت در فرزندان خود، می‌توانند به آنها کمک کنند تا به افرادی سالم و شاداب تبدیل شوند. بی‌توجهی عاطفی مادر به کودک، عواقب جبران‌ناپذیری همچون افسردگی، اضطراب و مشکلات رفتاری را به دنبال خواهد داشت. د) تربیت اخلاقی: نقش مادر در تربیت اخلاقی فرزند بر همگان روشن است و نیازی به تبیین ندارد؛ چرا که مادر الگوی رفتاری و اخلاقی برای فرزند است. هر عمل کوچک و بزرگی که او انجام دهد، در منش و نحوه رفتار فرزند با دیگران تأثیر می‌گذارد. مادر با رفتار الگویی خود، انسانی پرورش می‌دهد که از ناپاکی‌ها، حسادت‌ها، کینه‌ها و رذایل اخلاقی دوری می‌کند و در دلش مهر، صفا و خیراندیشی نسبت به همنوعان پدید می‌آورد. او سرچشمه فضیلت‌ها و خوبی‌هاست و در محیط خانه می‌تواند درس تقوا و خداترسی به فرزند بیاموزد و از کودکی ضعیف و ناتوان، شخصیتی بزرگ علمی و اخلاقی بسازد و به جامعه تحویل دهد. در مقابل، اگر مادر به وظیفه خویش عمل نکند و در برابر چشمان کودک دست به رفتارهای نامناسب و ناشایست بزند، طبیعی است که کودک از او تبعیت می‌کند و در نتیجه، پست و منحرف تربیت خواهد شد. یکی از بزرگان و رهبران دینی در این زمینه می‌فرماید: «مادرِ خوب، بچه خوب تربیت می‌کند و خدای نخواسته اگر مادر منحرف باشد، بچه از همان دامن مادر منحرف بیرون می‌آید؛ و چون بچه‌ها آن علاقه‌ای که به مادر دارند به هیچ کس ندارند و در دامن مادر که هستند، تمام چیزهای که دارند، آرزوهایی که دارند، خلاصه می‌شود در مادر و همه چیز را در مادر می‌بینند.» بنابراین، مادران باید با آگاهی از تأثیر رفتار و گفتار خود بر فرزندان، در جهت تقویت ارزش‌های اخلاقی و دینی در خانواده بکوشند. آنها می‌توانند با ایجاد محیطی سرشار از محبت، صداقت و احترام، زمینه‌ساز رشد شخصیتی سالم و متعادل در فرزندان خود باشند. همچنین، با پرهیز از رفتارهای ناپسند و آموزش عملی فضایل اخلاقی، می‌توانند نسلی مسئولیت‌پذیر و بااخلاق تربیت کنند که در آینده جامعه‌ای سالم و پویا را رقم بزنند.
