در دنیای امروز، اعتیاد کودکان به تکنولوژی به یکی از نگرانیهای جدی و قابل توجه والدین تبدیل شده است. این نوع وابستگی، مشابه سایر انواع اعتیاد، همان بخشهایی از مغز را درگیر میکند که در اعتیادهای رفتاری یا مواد مخدر نیز فعالاند. تأثیرات آن میتواند عمیق و مخرب باشد؛ از آسیب به سلامت روان و تمرکز گرفته تا تأثیرات منفی بر رشد جسمی و روابط اجتماعی.
از همین رو، لازم است پیش از آنکه این وابستگی شدت بگیرد، والدین با آگاهی و مدیریت مناسب، راهکارهایی برای کنترل استفاده از تکنولوژی در زندگی فرزندان خود در پیش بگیرند. پیشگیری، آموزش صحیح و الگوی رفتاری مناسب، مهمترین گامها برای جلوگیری از گسترش این اعتیاد پنهان هستند.
علائم و نشانههای اعتیاد کودک به تکنولوژی
مطالعات نشان میدهند که اعتیاد کودکان به تکنولوژی شباهت زیادی به سایر انواع اعتیاد، از جمله اعتیاد به مواد مخدر دارد. در واقع، استفادهی مکرر و بیرویه از وسایل دیجیتال همان بخشهایی از مغز را فعال میکند که در اعتیادهای شدید نیز درگیر هستند. هنگام استفاده از این ابزارها، مغز کودک شروع به ترشح «دوپامین» میکند؛ هورمونی که مسئول ایجاد حس لذت و شادی است. این لذت موقتی باعث میشود کودک بارها و بارها به دنبال تکرار تجربه باشد، تا جایی که کنترل رفتار برای او و اطرافیان دشوار یا حتی غیرممکن میشود.
سازمان جهانی بهداشت (WHO)، اعتیاد به تکنولوژی و ابزارهای دیجیتال را اینگونه تعریف میکند:
«الگوی رفتاری تکرارشونده در استفاده از فناوری که بر زندگی شخصی، اجتماعی، تحصیلی یا خانوادگی فرد تأثیر منفی میگذارد، با این وجود، فرد قادر به ترک یا کاهش آن نیست.»
از نشانههای رایج اعتیاد کودکان به تکنولوژی میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– بیقراری یا پرخاشگری هنگام قطع دسترسی
– کاهش علاقه به فعالیتهای غیر دیجیتال
– افت عملکرد تحصیلی
– مشکلات خواب
– انزوای اجتماعی
– وابستگی شدید به گوشی، تبلت یا بازیهای ویدیویی حتی در موقعیتهای نامناسب
شناسایی زودهنگام این نشانهها، نخستین گام برای پیشگیری و درمان مؤثر این نوع اعتیاد است.
«اعتیاد به بازیهای دیجیتال یا ویدیویی» الگویی از رفتار است که در آن فرد قادر به توقف بازی نیست و به آن اولویتی بیش از حد میدهد؛ حتی بیشتر از فعالیتهای مهم زندگیاش. تا جایی که این وضعیت به مرحلهای میرسد که بازیهای دیجیتال برای او مهمتر از سایر علاقهمندیها و فعالیتهای روزمره میشود.
حال، بر اساس این تعریف و مطابق با معیارهای منبع تشخیصی اختلالات روانی (DSM-5)، زمانی میتوان اعتیاد کودک به تکنولوژی را تأیید کرد که ویژگیهای زیر در او مشاهده شود:
- کنترل نداشتن بر زمان بازی یا استفاده از ابزار دیجیتال
- اولویت دادن به بازی نسبت به سایر فعالیتهای روزمره
- ادامه دادن به استفاده، حتی با وجود پیامدهای منفی (مثلاً افت تحصیلی یا مشکلات خانوادگی)
- احساس بیقراری، تحریکپذیری یا اضطراب هنگام عدم دسترسی به تکنولوژی
- تلاشهای ناموفق برای کاهش یا ترک استفاده
- کاهش تعاملات اجتماعی و علاقه به سرگرمیهای غیر دیجیتال
- استفادهی مداوم و طولانیمدت که فراتر از زمانهای تعیینشده است.
تشخیص اعتیاد تنها با مشاهده یک یا دو علامت ممکن نیست؛ بلکه باید این نشانهها بهصورت پایدار و به مدت حداقل ۱۲ ماه ادامه داشته باشند و تأثیر قابل توجهی بر عملکرد کودک در حوزههای مختلف بگذارند.
- افت عملکرد، مانند کاهش نمرات و افت تحصیلی
- صرف زمان زیاد برای بازی یا استفاده از ابزارهای دیجیتال
- قطع یا کاهش روابط اجتماعی و ارتباط با دوستان
- بیعلاقگی به سایر سرگرمیها و فعالیتهای مورد علاقهی قبلی
- اشتغال ذهنی مداوم با بازی، حتی زمانیکه مشغول آن نیست
- ناتوانی در کنترل تمایل به بازی یا استفاده از تکنولوژی
- بروز تغییرات خلقی مانند اضطراب، بیقراری یا پرخاشگری
- ادامهی بازی با وجود پیامدهای منفی مانند تنش در خانه یا افت تحصیلی
بنابراین، اگر کودک شما چند مورد از نشانههای بالا را بهصورت مداوم نشان میدهد، میتوان گفت که احتمال اعتیاد به تکنولوژی در او وجود دارد و باید برای پیشگیری یا درمان، اقدام جدی صورت گیرد.
دلایل گرایش و اعتیاد به تکنولوژی در کودکی
امروزه با تغییر سبک زندگی، استفاده از تکنولوژی نیز بهطور چشمگیری افزایش یافته و ابزارهای دیجیتال به عضوی جداییناپذیر از زندگی انسانها تبدیل شدهاند.
اما چرا تا این اندازه در تکنولوژی و ابزارهای دیجیتال غرق شدهایم؟
پاسخ روشن است: بسیاری از کارها و فعالیتهای روزمره ما به فناوری وابستهاند؛ از خرید و فروش، انتقال پول، سفرهای بینشهری و بینالمللی گرفته تا امور مهمی مانند تحصیل، کار و حتی تفریح و سرگرمی.
طبق آمار اتحادیه بینالمللی مخابرات، استفاده از اینترنت در کشورهای توسعهیافته طی یک دههی اخیر تا ۲۳۹ درصد رشد داشته است.
این درهمتنیدگی تکنولوژی با زندگی روزمره، یکی از دلایل اصلی گرایش و اعتیاد کودکان به ابزارهای دیجیتال است. چرا که بازیها، آموزشها و حتی تعاملات اجتماعی آنها نیز بهگونهای با گوشیهای هوشمند، تبلت، رایانه و سایر دستگاههای دیجیتال پیوند خوردهاند.
پژوهشها نشان میدهند که استفادهی زیاد و نادرست از فناوریهای نوین، با وجود مزایایی چون راحتی و سرعت بیشتر، میتواند منجر به بروز مشکلاتی مانند وابستگی و اعتیاد شود؛ تا جاییکه اعتیاد به اینترنت را بهعنوان «بیماری همهگیر قرن» معرفی کردهاند.
در حال حاضر، در کشور ما نیز بخش زیادی از وقت کودکان صرف انجام بازیهای رایانهای میشود. این بازیها به دلیل جذابیت بالا، داستانهای هیجانانگیز، طراحی رنگارنگ و ویژگیهای رقابتی، توانستهاند کودکان و نوجوانان بسیاری را جذب کرده و آنها را به بزرگترین گروه مخاطبان خود تبدیل کنند.
بنابراین، میتوان گفت یکی از دلایل مهم اعتیاد به تکنولوژی در دوران کودکی، کشش و جذابیت بالای بازیهای اینترنتی است. متأسفانه این بازیها نهتنها بخش قابلتوجهی از اوقات فراغت کودکان را اشغال کردهاند، بلکه زمانهایی که باید صرف تحصیل، انجام تکالیف، تعامل با خانواده و بازی با همسالان شود را نیز تصاحب کردهاند.
در واقع، بازیهای اینترنتی به ابزاری برای ارضای نیازهای روانی چون هیجان، سرگرمی، احساس رقابت، کسب قدرت و حتی راهی برای فرار از واقعیت تبدیل شدهاند و همین ویژگیها آنها را به یکی از عوامل مهم در بروز اعتیاد به تکنولوژی در کودکان بدل کرده است.
پیامدها و عوارض اعتیاد به فناوری در کودکان
یکی از ویژگیهای مهم رفتارهای اعتیادی، وسوسهبرانگیز بودن آنهاست. هرچند این رفتارها در لحظه ممکن است لذتبخش یا تشویقکننده به نظر برسند، اما در بلندمدت پیامدهای زیانباری بههمراه دارند.
متأسفانه در سالهای اخیر شاهد رشد چشمگیر اعتیاد کودکان به فناوری هستیم. این اعتیاد باعث شده سالهای اولیه رشد کودک—که دورهای حیاتی برای تعامل با همسالان و گسترش مهارتهای اجتماعی است—صرف بازیهای اینترنتی و استفاده مداوم از ابزارهای هوشمند شود.
اما اثرات منفی اعتیاد به تکنولوژی تنها به این موضوع محدود نمیشود. پیامدهای این وابستگی عبارتاند از:
– کاهش مهارتهای ارتباطی و اجتماعی
– ضعف در تمرکز و توجه
– افت عملکرد تحصیلی
– اختلال در خواب و الگوهای استراحت
– افزایش تحریکپذیری، پرخاشگری و اضطراب
– کاهش فعالیت بدنی و خطر چاقی
– کاهش خلاقیت و توانایی حل مسئله
– شکلگیری وابستگی روانی و کاهش تحمل ناکامی
به همین دلیل، لازم است والدین با آگاهی و برنامهریزی مناسب، استفاده از تکنولوژی را برای کودکان مدیریت کرده و از بروز این پیامدها پیشگیری کنند.
پیامدهای روانی، اجتماعی و جسمی اعتیاد کودکان به فناوری
اعتیاد به فناوری در کودکان نهتنها سلامت روان را تهدید میکند، بلکه بر رشد اجتماعی، هیجانی و جسمی آنها نیز تأثیرات منفی گستردهای دارد. از جمله پیامدهای روانی و رفتاری میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
– کاهش سلامت روان و افزایش احساس نارضایتی
– کاهش روابط اجتماعی و تعامل با دیگران
– افزایش ترس، اضطراب و احساس ناامنی
– کاهش درگیری حواس پنجگانه با دنیای واقعی
– بروز رفتارهای پرخاشگرانه
– لطمه به رشد هیجانی و اجتماعی
– بیتوجهی به وظایف خانوادگی و درسی
– کاهش یا حذف کامل فعالیتهای فیزیکی و بازیهای گروهی
– تمایل به استقلال زودهنگام و قطع ارتباط عاطفی با خانواده
عوارض جسمانی و فیزیکی اعتیاد به فناوری نیز شامل موارد زیر است:
– تغییر در سوختوساز بدن و اختلال در عملکرد سیستم ایمنی
– افزایش تعداد تنفس و دمای بدن
– افزایش ضربان قلب و فشار خون
– خستگی و تضعیف چشمها (خشکی، تاری دید، سردرد)
– سندروم لرزش دستها در اثر استفاده طولانی از موبایل یا کنسول بازی
– چاقی ناشی از کمتحرکی و تغذیه ناسالم هنگام استفاده طولانی از دستگاهها
این پیامدها نشان میدهند که مدیریت صحیح زمان استفاده از فناوری برای کودکان، یک ضرورت حیاتی در مسیر رشد سالم آنان است.
بله، اعتیاد کودک به تکنولوژی قابل مدیریت و کاهش است، بهشرط آنکه والدین با آگاهی، صبوری و برنامهریزی عمل کنند. متن شما بهصورت زیر ویرایش شده است:
آیا میتوان اعتیاد کودک به تکنولوژی را از بین برد؟
با توجه به پیامدهای جدی اعتیاد به فناوری، حفظ و تقویت سلامت روان کودکان اهمیت ویژهای دارد. کودکان به دلیل رشد ذهنی و عاطفی ناپایدار، بیش از دیگران در معرض آسیبهای ناشی از استفاده افراطی از اینترنت، بازیهای آنلاین و فضای مجازی هستند. بنابراین، وظیفه والدین است که مراقب سلامت روان فرزند خود باشند و برای پیشگیری و مدیریت این وابستگی، اطلاعات و مهارت کافی کسب کنند.
یکی از مهمترین راهکارها برای جلوگیری از اعتیاد یا کاهش استفاده کودکان از ابزارهای دیجیتال، یافتن جایگزین مناسب و جذاب است. این جایگزینها باید:
– متناسب با سن کودک باشند
– سرگرمکننده و درعینحال سازنده باشند
– ارتباط اجتماعی، خلاقیت و فعالیت فیزیکی را تقویت کنند
فعالیتهایی مانند بازیهای گروهی، نقاشی، کتابخوانی، ورزش، موسیقی یا فعالیتهای فضای باز میتوانند بهتدریج جای استفاده افراطی از تکنولوژی را بگیرند.
با حمایت عاطفی، برنامهریزی مناسب و حضور فعال والدین در کنار کودک، میتوان وابستگی به فناوری را کنترل و بهمرور از بین برد.
نویسنده: سحر یوسفی
