بدون شک، پرورش و تربیت کودک یکی از مهمترین، پیچیدهترین و درعینحال حساسترین مسئولیتها در هر جامعه بهشمار میرود. در واقع، دوام و بقای جوامع به حضور کودکان و نوجوانانی بستگی دارد که از سلامت جسمی و روانی برخوردار باشند.
امروزه تربیت کودکان نسبت به نسلهای گذشته متفاوتتر و از جهاتی دشوارتر شده است. از همین رو، ضروری است والدین امروزی به آگاهیهای نوین و مهارتهای خاصی در زمینهی فرزندپروری مجهز باشند تا بتوانند فرزندان خود را متناسب با نیازهای متنوع و پیچیدهی جامعهی امروز پرورش دهند.
انسان از لحظهی تولد در حال یادگیری و تجربه کردن زندگی است. او در هر محیطی که حضور دارد، از اطرافیان خود رفتارهایی را میآموزد و در ابتدا اینگونه میپندارد که آن رفتارها تنها روشهای زندگی هستند. با افزایش سن و ورود به محیطهای اجتماعی مانند مدرسه، این روند یادگیری ادامه مییابد.
گرچه نوع برداشتها و آموختهها با توجه به فرهنگ خانواده و سطح آگاهی افراد متفاوت است، اما به هر حال، آموزش همواره وجود دارد و تأثیرگذار است.
امروزه با گسترش علم روانشناسی و بر پایهی نتایج پژوهشهای انجامشده، آموزش مهارتهای زندگی به عنوان ضرورتی برای داشتن زندگی بهتر و سالمتر شناخته میشود.
مهارتهای زندگی چیست؟
برای مهارتهای زندگی تعاریف گوناگونی ارائه شده است. بهطور کلی، مهارتهای زندگی به مجموعهای از تواناییها گفته میشود که فرد برای بهرهمندی بهتر از زندگی به آنها نیاز دارد. هر مهارتی که بتواند کیفیت زندگی را ارتقا دهد و در موقعیتهای مختلف مفید واقع شود، میتواند جزو مهارتهای زندگی محسوب گردد.
این مهارتها به افراد کمک میکنند تا بتوانند بهطور مؤثر و سازنده با چالشهای روزمرهی زندگی مقابله کنند، با دیگران ارتباط برقرار نمایند، احساسات خود را بشناسند و آنها را مدیریت کنند.
سازمان جهانی بهداشت (WHO) مهارتهای زندگی را اینگونه تعریف میکند: «مجموعهای از توانمندیها که یادگیری آنها موجب ایجاد رفتارهای مثبت و سازگارانه در فرد شده و او را قادر میسازد تا با خواستهها، نیازها و چالشهای زندگی روزمره به شکلی مؤثر روبهرو شود.»
ضرورت آموزش و یادگیری مهارتهای زندگی به کودکان
بسیاری از والدین تنها بر تقویت تواناییهای ذهنی و تحصیلی کودک خود تمرکز دارند؛ مانند موفقیت در درسهایی چون ریاضی یا یادگیری زبانهای خارجی. با این حال، باید به این نکته توجه کرد که ذهن کودک در سالهای ابتدایی زندگی ظرفیت بالایی برای یادگیری دارد. بنابراین، در کنار آموزشهای علمی، پرورش مهارتهای مربوط به هوش هیجانی نیز اهمیت ویژهای دارد.
تقویت همزمان تواناییهای ذهنی و هیجانی به کودک کمک میکند تا در آینده، دوران جوانی و بزرگسالی سالمتر، متعادلتر و موفقتری را تجربه کند و در مسیر رشد فردی، اجتماعی و شغلی با آمادگی بیشتری گام بردارد.
برخی از مهارتهای مهم زندگی که باید به کودکان آموزش داده شود، عبارتاند از:
۱.مهارت حل مسئله و تصمیمگیری
مهارتهای حل مسئله و تصمیمگیری از مهمترین تواناییهایی هستند که در طول زندگی به آنها نیاز داریم. آموزش مهارتهای زندگی به کودکان، بدون این دو مهارت کامل نخواهد بود. زمانی که در زندگی با مشکلی روبهرو میشویم، باید بتوانیم شرایط را ارزیابی کرده، راهحلهایی برای آن پیدا کنیم و در نهایت، بهترین تصمیم را بگیریم.
در این مسیر، والدین با راهنمایی مناسب میتوانند کمک بزرگی به فرزندان خود کنند؛ اما باید به این نکته توجه داشت که استقلال در تصمیمگیری و حل مسئله نیز باید در کودک تقویت شود. این توانایی با تمرین و تکرار تدریجی شکل میگیرد و به کودک کمک میکند تا در سنین بالاتر با اعتماد به نفس و استقلال بیشتری، تصمیمهای درست بگیرد و مشکلاتش را مدیریت کند.
۲.مهارت برقراری روابط اجتماعی
توانایی برقراری ارتباط با دیگران از مهارتهای اساسی و بسیار مهم برای کودکان است. کودکان از طریق ارتباط با اطرافیان، اصول و قواعد اجتماعی، همدلی و همکاری را میآموزند. تقویت این مهارت در کودکی، به آنها کمک میکند تا در بزرگسالی بتوانند بهراحتی دوست پیدا کنند و روابط مؤثر و سالمی بسازند.
روابط اجتماعی مؤثر نهتنها بر کیفیت زندگی شخصی تأثیر دارد، بلکه در موفقیت شغلی و حرفهای نیز نقش مهمی ایفا میکند. همواره باید به یاد داشت که انسان موجودی اجتماعی است و ارتباط با دیگران، از نیازهای اساسی و اولیهی او به شمار میرود. آموزش این مهارت از کودکی، زمینهساز رشد متعادل و موفقیتهای فردی و اجتماعی در آینده خواهد بود.
۳. مهارت مدیریت زمان
مدیریت زمان یکی از مهارتهای ضروری در دوران بزرگسالی است، زیرا با افزایش سن، مسئولیتها نیز بیشتر و متنوعتر میشوند. آموزش این مهارت از سنین پایین، به کودکان کمک میکند تا برای وقت خود ارزش قائل شوند و بتوانند میان فعالیتهای درسی، کلاسهای فوقبرنامه و تفریح تعادل برقرار کنند. کودکی که از همان ابتدا برنامهریزی را بیاموزد، در آینده فردی منظم، مسئولیتپذیر و موفق خواهد بود.
۴. مهارت «نه» گفتن
کودکان به دلیل تجربهی محدود و مهارت کم در بیان احساسات و ارتباط با دیگران، در معرض خطراتی چون زورگویی، آزار یا حتی سوءاستفاده قرار دارند. آموزش مهارت «نه گفتن» یکی از مهمترین بخشهای مهارتهای زندگی است که باید از همان ابتدا به کودک آموزش داده شود. این مهارت به کودک میآموزد که مرزهای شخصیاش را بشناسد، از خود دفاع کند و در موقعیتهای نامناسب، بدون ترس و تردید، قاطعانه مخالفت خود را اعلام نماید. این آموزش، پایهگذار اعتماد به نفس، حفظ کرامت و امنیت روانی کودک است.
۵. مهارت تفکر نقادانه
تفکر نقادانه یعنی توانایی ارزیابی دقیق و همهجانبهی یک موضوع پیش از پذیرش آن. این مهارت به کودک کمک میکند تا هر حرفی را بدون دلیل و تفکر نپذیرد و بتواند با ذهنی باز و تحلیلی، شرایط را بررسی کرده و تصمیم درستی بگیرد.
یکی از ضعفهای رایج در آموزش مهارتهای زندگی به کودکان، نبود آموزش این مهارت مهم است. در نتیجه، کودک ممکن است بهراحتی تحت تأثیر فشار گروه همسالان، دوستان یا حتی افراد سودجو قرار بگیرد. آموزش تفکر نقادانه موجب میشود کودک یاد بگیرد پرسشگر باشد، دلایل رفتارها و گفتهها را بررسی کند و در موقعیتهای مختلف، قدرت تحلیل و قضاوت داشته باشد.
۶. مهارت کمکهای اولیه
آشنایی با کمکهای اولیه، یکی دیگر از مهارتهای ضروری زندگی است که باید به کودکان آموزش داده شود. کودک باید بداند در شرایط اضطراری چگونه عمل کند؛ مانند استفاده از جعبه کمکهای اولیه، بستن زخمهای سطحی یا تماس با شمارههای اضطراری
آموزش این مهارت از طریق بازی، نمایش و نقشآفرینی باعث میشود کودک در شرایط واقعی، بدون ترس و با آمادگی، وارد عمل شود و بتواند به خود یا دیگران کمک کند.
۷. بهداشت اولیه
آموختن بهداشت شخصی یکی از مهارتهای اساسی برای داشتن زندگی سالم و مستقل است. کودکان باید یاد بگیرند که چگونه بدون تذکر مداوم، به بهداشت فردی خود رسیدگی کنند. این موارد شامل مسواک زدن منظم، حمام کردن، شانه زدن مو، شستن صورت و پوشیدن لباسهای تمیز است. همچنین آموزش زمان مناسب برای شستن لباسها و تعویض لباسهای کثیف نیز اهمیت دارد. ایجاد این عادتها از سنین پایین، پایهگذار سبک زندگی سالم در آینده خواهد بود.
۸. مهارتهای مکالمه و ارتباطی
توانایی برقراری گفتوگو مؤثر با خانواده، دوستان و اطرافیان یکی از کلیدیترین مهارتهای زندگی است. متأسفانه امروزه بسیاری از کودکان به جای ارتباط کلامی، بیشتر از پیامرسانها استفاده میکنند. این مسئله بر رشد اجتماعی آنها تأثیر منفی میگذارد. آموزش مهارتهای مکالمه مانند شروع گفتوگو، گوش دادن فعال، نگاه کردن به چشم طرف مقابل و استفاده از لحن مؤثر، میتواند در موفقیت تحصیلی، کاری و اجتماعی کودکان نقش مهمی ایفا کند.
۹. مهارت مقابله با شکست
شکست بخشی طبیعی از مسیر رشد و زندگی است. کودکانی که یاد میگیرند شکست را بپذیرند، اشتباهات خود را اصلاح کنند و از انتقاد سازنده بهره ببرند، آمادگی بیشتری برای رویارویی با چالشهای آینده دارند. والدین و مربیان باید به کودکان یاد بدهند که شکست پایان کار نیست، بلکه فرصتی برای یادگیری و رشد است. این مهارت باعث میشود فرزندان از نظر عاطفی، روانی و اجتماعی قویتر وارد بزرگسالی شوند.
۱۰. مرتب لباس پوشیدن و آماده شدن
در کنار رعایت اصول بهداشتی، کودکان میتوانند یاد بگیرند که چگونه به تنهایی لباس بپوشند و برای روز خود آماده شوند. برای کمک به این فرایند میتوان از راهکارهایی مثل انتخاب و چیدن لباس از شب قبل، استفاده از ساعت زنگدار با کارکرد آسان و یا استفاده از تصاویر و فلشکارتهایی که مراحل آماده شدن را نشان میدهند، بهره برد. این کار به استقلال و نظم کودک کمک زیادی میکند.
۱۲. اخلاق و آداب معاشرت
آداب معاشرت مجموعهای از مهارتهای ضروری و مادامالعمر است که هر فرد باید آن را بیاموزد. استفاده از عباراتی مثل «لطفاً» و «متشکرم» نمونههایی از اخلاق خوب هستند. همچنین آداب میز مانند نحوه صحیح استفاده از دستمال سفره و ظروف از جمله این مهارتها است. یادگیری تفاوتهای فرهنگی و آداب کشورهای دیگر نیز، بهویژه هنگام سفر، بسیار مفید است و به کودک کمک میکند تا در محیطهای مختلف بهتر ارتباط برقرار کند و احترام متقابل داشته باشد.
۱۲. مدیریت پول
درک مفهوم پول و داشتن آگاهی مالی یکی از ضروریترین مهارتهاست که میتوان از سنین پایین به کودکان آموزش داد. از پسانداز کردن در قلک گرفته تا آشنایی با حسابهای بانکی و کارتهای اعتباری، کودک باید یاد بگیرد چگونه امور مالی خود را عاقلانه مدیریت کند. با افزایش سن، میتوان به مباحث پیشرفتهتری مانند سرمایهگذاری، تجارت و حتی دنیای هیجانانگیز ارزهای دیجیتال نیز پرداخت.
آموزش مهارتهای زندگی به کودکان به آنها کمک میکند تا در بزرگسالی فردی مستقل باشند. هرچند آموزش این مهارتها نیازمند صبر و حوصله است، اما نتیجه آن موفقیت فرزند شما در تمام مراحل زندگی خواهد بود. زمانی که کودک یاد میگیرد وظایف و تکالیفش را انجام دهد، مسئولیتپذیر باشد و عزت نفس پیدا کند، در بزرگسالی میتواند با آگاهی و اعتماد به نفس تصمیمات درست بگیرد و بر چالشهای زندگی غلبه کند.
نویسنده: سحر یوسفی
