اسلام و کرامت زن؛ راهکارها و جلوه‌های آن (پایان)

نویسنده: مهدی مظفری

یکی از مهمترین مباحث حوزه معرفتی و تربیتی زن، مسئله حفظ کرامت و جایگاهی است که در تکوین و نظام اخلاقی و حقوقی برای او در نظر گرفته شده است. واژه کرامت، اسم مصدر کَرَمَ، به معنی عزت و برتری در ذات انسان است. از آثار آن بزرگی، بزرگواری، شرافت، جود و سخاوت است.

در تعالیم اسلام دو نوع؛ کرامت ذاتی و کرامت اکتسابی برای انسان ذکر شده است. کرامت ذاتی عام است و همه انسان‌ها بدون استثنا از آن برخوردارند و رنگ، نژاد، لهجه، جنسیت، موقعیت سیاسی، اجتماعی و… دخالتی در آن ندارد. در دو شماره‌ی قبل، به این موارد مفصلا پرداخته شد. کرامت دیگری که آموزه‌های اسلامی به آن اشارت دارد، کرامت اکتسابی است. این نوع کرامت، خاص است و انسان باید خود به آن دست یابد چرا که به مقتضای آفرینش، واجد این نوع کرامت و ارزش وجودی نیست. به این توضیح که انسان‌ها عموما و بطور یکسان، ذاتا کریم و شریف و بزرگوار آفریده شده است که جمله شریف «وَلَقَدۡ كَرَّمۡنَا بَنِيٓ ءَادَمَ» به این کرامت اشاره دارد. این آیه علاوه بر اینکه عموم انسان‌ها را از بدو تولد کریم و بزرگوار می‌خواند، به همه انسان‌ها نیز متذکر می‌شود که مبادا بزرگواری و کرامت یکدیگر را زیر پا بگذارند و یا حتی خود را برتر از دیگران به‌شمار آورند.

امّا در میدان کسب مقامات شامخ انسانی و اخلاقی و معنوی از سوی دین پرمعرفت اسلام، عموم انسان‌ها به رقابت و پیشی‌گرفتن از همدیگر فراخوانده شده است. اسلام، کسانی را که شاخصه‌های کرامت اکتسابی را به خوبی برخوردار شده است، متقی‌ترین و کریم‌ترین انسان‌ها می‌داند. چرا که کرامت اکتسابی، شرافتی است که انسان به صورت ارادی و با استفاده از استعدادها و توانایی‌های ذاتی خود در مسیر رشد و کمال و کسب فضایل اخلاقی کسب می‌کند. به عبارت دیگر استعدادهای نیکو باید مراتب کمال انسانیت را طی کند و به درجات عالی ارتقا یابد. بنابراین، رفتار انسان ارزش‌های متفاوتی را در افراد ایجاد می‌کند.  در قرآن کریم مفاد آیاتی ناظر به کرامت اکتسابی است. آیاتی بیان می‌کند که بعضی از انسان‌ها کرامتی مازاد بر کرامت ذاتی کسب می‌کنند؛ «إِنَّ أَكۡرَمَكُمۡ عِندَ ٱللَّهِ أَتۡقَىٰكُمۡ» در مقابل آیاتی بیان می‌کند که انسان‌هایی نیز هستند که با به کار گرفتن اختیار خود در سیر نزولی و عدم استفاده صحیح از عقل و عدم اندیشه دچار خسران در سرمایه می‌شوند. و اینگونه انسانی که بر موجودات برتری داشت، به پائین‌تر از حیوانات و بدترین جنبندگان پیش خداوند تبدیل می‌شود.

شاخصه‌های کرامت اکتسابی زنان

از مهمترین و بزرگترین نعمت‌هایی که خداوند سبحان (در کنار کرامت ذاتی) به انسان بخشیده است، نعمت استعداد و توانایی کسب کرامت و شرافت افزون و ظرفیت بسیار وسیع انسان برای تحولات تکاملی است که سرچشمه زندگی و حیات طیبه در دنیا و آخرت است که البته چنین زندگی و حیاتی منوط به برخورداری ویژگی‌ها و شاخصه‌هایی‌ست که انسان‌های طالب سعادت می‌بایست از آن برخوردار شوند. شاخصه‌های کرامت اکتسابی زنان بسیار است و پرداختن به همۀ آن‌ها مشکل. در اینجا صرفا سه شاخصه بارز کرامت اکتسابی پی گرفته می‌شود.

۱. عمل نیکو

در آموزه‌های دینی، کرامت و ارزش انسان، صرفاً ذاتی و خدادادی نیست، بلکه انسان با اعمال و کردار نیک خود می‌تواند بر کرامت خویش بیفزاید و به جایگاهی رفیع در نزد خداوند و خلق دست یابد. این امر در مورد زنان نیز صدق می‌کند، به نحوی که عمل نیکو به مثابه کلید کرامت اکتسابی زنان تلقی می‌شود.

زنانی که در مسیر خیر و نیکی گام برمی‌دارند و با اعمال صالح خویش، عطر تقوا و پرهیزگاری را در جامعه می‌پراکنند، نه تنها به سعادت ابدی در آخرت نائل می‌شوند، بلکه در دنیا نیز عزت و احترام ویژه‌ای کسب می‌کنند. قرآن می‌فرماید: «مَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنَّ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُمْ بِأَحْسَنِ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ؛ هر فرد مؤمنی از زن و مرد که شایسته عمل کند ما او را به حیات طیبه زندگی می‌بخشیم و آنان را به طراز نیکوترین اعمال‌شان پاداش می‌دهیم.» (نحل ۹۷) این آیه ثابت می‌کند، زندگی پاکی که از درون این زندگی، به واسطه عمل صالح برمی‌خیزد سبب روشنایی قلب و نشانه کمال و قرب انسان می‌شود. برای مرد و زن به طور مساوی ممکن و میسر است:

«وَمَنْ عَمِلَ صَالِحاً مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَأُوْلَئِكَ يَدْخُلُونَ الْجَنَّةَ يُرْزَقُونَ فِيهَا بِغَيْرِ حِسَابٍ؛ هرکس کار شایسته انجام دهد خواه مرد باشد یا زن درحالیکه مؤمن باشد، آن‌ها وارد بهشت می‌شوند و در آن، روزی بی‌حساب به آن‌ها داده خواهد شد.» (غافر۴۰)

«أَنّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ؛ عمل هیچ کس را ضایع نمی‌نمایم خواه مرد باشد یا زن، بعضی شما از برخی دیگر هستید، همگی از یکدیگر خلق شدید؛ مرد مولود از زن و زن مولود از مرد و همه از آدم هستید.» (آل عمران ۱۹۵)

کرامت و ارزش زنان و مردان در دنیا و آخرت، در گرو اعمال و رفتار خوب یا بدشان است. بنابراین، زنان نیز در کرامت اکتسابی مثل مردان می‌توانند از راه تقوا، تلاش و کوشش معنوی و رفتار شایسته و انسانی به کرامت بسیار بالایی دست یابند. بر این اساس قرآن کریم نمونه‌هایی از زنان مانند حضرت مریم، آسیه همسر فرعون و… را بیان می‌نماید که از راه تلاش و کرامت اکتسابی از بسیاری از مردان جلو افتادند.

۲. رعایت عفت و حیا و پرورش این دو

خداوند متعادل آدمی را در مسیر کمال به حال خود رها نکرده است؛ چراکه علاوه بر هدایت بیرونی، درون انسان را به نیروهایی مجهز نموده که او را در راه سعادت راهنمایی می‌نماید. یکی از این سرمایه‌ها و ارزش‌های انسانی که دین برای مهار خویشتن معرفی می‌کند «حیا» است. راغب اصفهانی (از بزرگ‌ترین لغت‌شناسان قرآنی) می‌نویسد: «حیا، نگهداشتن نفس از زشتی و ترک عمل زشت است.» پس حقیقت حیا عبارت است از خصلتی که انسان را بر انجام دادن کار نیک و ترک کار زشت برمی‌انگیزد. امام علی(ع) می‌فرماید: «هر کس لباس حیا برتن کند مردم عیب او را نمی‌بیند.» با توجه به تعریف حیا و احادیثی که در این مورد بیان شده است، مشخص می‌شود که هر کس با حیا باشد، هنگام فراهم بودن شرایط گناه، از آن خودداری می‌کند و نیروی حیا او را از آلوده شدن باز می‌دارد. بنابراین، حیا موهبت الهی است که انسان را به سوی بسیاری از نیکی‌ها و خیرها واداشته و از بدی‌های گفتاری و رفتاری باز می‌دارد و به سوی کمال دنیوی و اخروی سوق می‌دهد و از نابودی و تباهی نجات می‌بخشد. حیا ناشی از فطرت انسان و نشانه رشد اوست. پس انسان می‌تواند با حفظ و تقویت گوهرهای ارزشمند درونی و فطری، خود را از رذایل و آلودگی‌ها حفظ و به فضایل عالیه اخلاقی مزین نماید. ایجاد محبت الهی، پرهیز از ارتکاب معاصی، بردباری، عیب پوشی، تعدیل غریزه جنسی آرامش روانی، حفظ حجاب و حریم زن و مرد، رعایت حقوق اجتماعی، مدیریت صحیح حکومت و امنیت اجتماعی، نمونه‌ای از آثار و پیامدهای فردی و اجتماعی حیا در سبک زندگی اسلامی است.

۳. دانستگی و کسب معرفت

از دیگر شاخصه‌های کرامت اکتسابی زنان، دانشجویی و کسب معرفت است. با این توضیح که زنانی که به دنبال خودآگاهی و خداآگاهی است، بی‌درنگ، از کرامت و شرافت بسیاری در دنیا و آخرت برخوردار خواهند شد. زن دانا، گوهری گرانبها در جامعه محسوب می‌شود. زنی که با کسب علم و دانش، افق دید خود را گسترش می‌دهد و به ژرفای حقایق هستی پی می‌برد، بر مقام و منزلت خویش می‌افزاید و کرامت خویش را به مرتبه‌ای والا ارتقا می‌دهد.