نویسنده: مهدی مظفری
در دلِ ماه رمضان، ماهی سرشار از معنویت و رحمت، شبی نهفته است که از هزار ماه برتر و گویی در آن دریچه‌ای از آسمان به زمین گشوده می‌شود. شبی که در آن، قرآن کریم، کتاب هدایت و سعادت بشر، بر پیامبر اکرم (ص) نازل شد و تاریکی جهل و نادانی را با نور وحی روشن کرد. آری، این شب از منظر متون اسلامی، برترین و بی‌نظیرترین شب سال است. شبی که قرآن کریم و پیشوایان دین درباره فضایل و اعمال خاصّه آن سخن‌ها گفته‌اند و مؤمنان را به هر طریقی متوجه آن نموده‌اند.
قرآن کریم که خود در این شب پرفضیلت، به صورت یکبارگی و جمعی بر پیامبر نازل شد، در بعضی آیاتش اشاراتی به این شب عزیز و به یادماندگی کرده است؛ حتی تمام آیات یک سوره را به توصیف و معرفی آن اختصاص داده است. سورۀ مبارکه قدر درباره این شب می‌فرماید: «إِنّٰا أَنْزَلْنٰاهُ فِي لَيْلَةِ الْقَدْرِ(۱) وَمَآ أَدۡرَىٰكَ مَا لَيۡلَةُ ٱلۡقَدۡر(۲) لَيۡلَةُ ٱلۡقَدۡرِ خَيۡرٞ مِّنۡ أَلۡفِ شَهۡرٖ(۳) تَنَزَّلُ ٱلۡمَلَـٰٓئِكَةُ وَٱلرُّوحُ فِيهَا بِإِذۡنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمۡرٖ(۴) سَلَٰمٌ هِيَ حَتَّىٰ مَطۡلَعِ ٱلۡفَجۡرِ(۵)»
ترجمه فارسی این آیات چنین است: «ما فرستادیم آن (قرآن) را در شب قدر؛ تو چه می‌دانی شب قدر چیست؟ شب قدر از هزار ماه بهتر است. فرشتگان به همراهی روح الأمین در این شب به فرمان خدا فرو می‌آیند. و امشب شب سلامت فرد و جامعه و جسم و جان و زمین و زمان است تا سپیده دم.» البته همین چند آیه که خبر از نزول قرآن و فرشتگان در زمین می‌دهند به خوبی شب پرمنزلت قدر را توصیف کرده است. امّا قرآن در معرفی و بزرگنمایی این شب به سورۀ اختصاصی آن (القدر) اکتفا نکرده، بلکه در آیات دیگرش نیز یادی از آن نموده است.
آنجا که فرموده: «حمٓ(۱) وَٱلۡكِتَٰبِ ٱلۡمُبِينِ(۲) إِنَّآ أَنزَلۡنَٰهُ فِي لَيۡلَةٖ مُّبَٰرَكَةٍ إِنَّا كُنَّا مُنذِرِينَ(۳) فِيهَا يُفۡرَقُ كُلُّ أَمۡرٍ حَكِيمٍ(۴) أَمۡرٗا مِّنۡ عِندِنَآ إِنَّا كُنَّا مُرۡسِلِينَ(۵)؛ ما قرآن را در شب مبارک و پربرکتی [قدر] فرستادیم؛ شبی که در آن هر امر محکمی به صورت قاطع معین می‌شد؛ شبی که در آن به فرمان ما حکم قاطع هر مطلبی روشن می‌شد، و در این شب ما می‌فرستادیم فرستادگان(رسول و پیامبر) را.»
ما و شما و کسانی که اهل مطالعه و تأمل و اندیشه است و حتی کسانی غیر از تحصیل‌کردگان، هر قشر و هر شعبی از انسان‌ها که سخن قرآن به گوشش برسد، می‌تواند برداشتی از آیات قرآن داشته باشد. آیات مرتبط با شب قدر نیز این ویژگی را دارد که برای تلاوت کنندگان و مطالعه کنند‌گانش (نظر به دقت و سواد) برداشت‌های مختلف و متنوعی عرضه کند. هر چقدر انسان دایره اطلاعاتش وسیع‌تر باشد و از سواد بیشتری برخوردار باشد، و از طرف دیگر به جمله‌ها و بندهای قرآن بیشتر تأمل کند، به همان اندازه از آیات قرآن برداشت عمیق‌تر و دقیق‌تری خواهد داشت. خوب حالا از آیات مربوط به شب قدر چه برداشتی می‌توانیم داشته باشیم؟
برداشت‌های نتیجه‌مند از آیات مرتبط با شب قدر چهار تا است. عده‌ای از آیات مرتبط با شب قدر، از شب قدر چنین فهمیده اند:
این شب، شب تقدیر است. شبی است که در آن مقدّرات و سرنوشت یک سال اشخاص و مردم معین می‌شود. این یک احتمال در معنی کلمه قدر است که از قرآن فهمیده‌اند.
احتمال دیگر در معنی قرآنی کلمه قدر این است که: در شب‌های مبارک قدر حساب‌ها و حکم‌ها روشن می‌شود، اما نه تقدیر و سرنوشت افراد؛ بلکه حکم قاطع هر مطلبی روشن می‌شود. چون در شب قدر قرآن کریم نازل شد و پیغمبر اسلام به پیغمبری مبعوث شد و خدا احکام حلال و حرام و بد و خوب را در قرآن کریم به صورتی قاطع و ابدی فرستاد و فرشتگان به همراه روح الأمین حامل پیام الهی بعثت و حامل کتاب الهی قرآن برای پیغمبر بودند. بنابراین، نظر به این معنی، شب قدر، قدر است چونکه در این شب حکم و اندازه و قدر هر مطلبی به صورتی قاطع روشن شده است.
برداشت سومی که از آیات مربوط به شب قدر است، می‌گوید: کلمه قدر به معنای ارزش و منزلت است نه به معنای ارزیابی. یعنی چون قرآن در این شب نازل شده و پیامبر هم در این شب (نظر به برخی روایات) به پیغمبری و رسالت برگزیده شده است، به این دلیل برتر از هر شب و بهتر از هزار ماه است. این‌ها مجموع برداشت‌هایی است که از آیات قرآن درباره شب قدر فهمیده‌اند. و هیچ یک از این معانی و برداشت‌ها نه به‌صورت قطعی رد می‌شود و نه تأیید. امّا آنچه که مسلّم است و می‌شود گفت که قرآن درباره شب قدر فرموده است، این است: «شب قدر، شب بعثت پیغمبر و شب فرستادن قرآن کریم و شب مبارک و پربرکتی است. شبی‌ست که تا سپیده دم و تا صبح‌گاه، شب سلام برای بشریت و انسانیت است. شبی است که فرشتگان به همراهی روح‌الأمین بر پیغمبر آمده‌اند و هر مطلبی که باید و شاید بر پیغمبر خوانده‌اند.»
غیر از سه برداشت فوق، برداشت و تعبیر چهارمی نیز از شب قدر وجود دارد. این برداشت، برداشت کامل و بهتری به نظر می‌رسد که مربوط به عدّۀ معدودی از عالمان و اندیشمندان دین است. آن‌ها با کنار هم گذاردن آیات و روایات مرتبط با شب قدر، تفسیر و تعبیر جالبی از شب قدر ارائه می‌کنند. دکتر آیت الله محمد حسینی بهشتی در یک سخنرانی در هامبورگ (آلمان) این تعبیر و برداشت را خیلی خوب بیان می‌کند:
آدمی در دوره زندگی یک ساله‌اش خوب است یک شب، دو شب، سه شب را به جنبه‌های معنوی خودش و به رسیدگی به خودش اختصاص بدهد. نه تنها یک مؤسسه اقتصادی در روزهای آخر سال یا اول سال نو باید کارهای جاری‌اش را کم بکند و به حساب سال بپردازد، بلکه یک انسان هم خوب است در دو- سه شب یا در دو- سه روز از یک سال، کارهای عادی را کم کند و به حساب خودش بپردازد. ببیند در گذشته چه کرده و در آینده چه می‌خواهد بکند. به راستی بسیار بَجاست که هر انسانی چنین بازنگری درباره خودش هر یک سال حداقل یک بار به مدت دو یا سه روز داشته باشد. شکی نیست که وقتی انسان قرار گذاشت در یک، دو، سه یا چهار روز و شب از سال بیشتر به خودش برسد، این رسیدگی در تعیین مقدرات او، لااقل تا یک سال دیگر، تأثیر فراوان دارد. مثلا فردی اگر تصمیم بگیرد در شب‌های قدر رمضان امسال، به خودش برسد و ببیند در گذشته چه راهی را رفته، چه گناهی را کرده و چه کار خیری را انجام داده است؛ پس از محاسبه، از گناهی که کرده، از خدا طلب مغفرت و آمرزش کند، توبه کند، برگردد و خواه ناخواه تصمیم بگیرد نسبت به سال آینده و نسبت به آینده‌اش بهتر بشود و دیگر اصلا آن گناهانی را که قبلا مرتکب شده و وجودش را سیاه و زنگار کرده، مرتکب نشود و تکرار نکند و به درگاه خدا دعا کند و از خدا مدد بخواهد که توفیق اصلاح و سازندگی و درست شدن را برایش عنایت کند.
