یکی از نیازهای مهم بشر شناخت آناتومی بدن اوست. شناخت بخش‌های متفاوت به مرد و زن این امکان را می‌دهد تا در رعایت بهداشت و سلامت آن دقت فراوانی به خرج دهد. دستگاه تولید مثل و اندام‌های تناسلی در زن و مرد از اهمیت بالاتری نسبت به بقیه‌ی اندام‌های بدن برخوردار است. چون وظیفه‌ی تولید مثل و تکامل را برعهده دارند.
علم پزشکی سلامت جنسی و تناسلی را عبارت از وضعیت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی در کلیه‌ی امور مربوط به دستگاه تناسلی می‌داند. سلامت جنسی و باروری خوب برای سلامت عمومی و رفاه زنان از اهمیت بالایی برخوردار است. این امر در توانایی زنان برای انتخاب و تصمیم گیری در مورد زندگی‌شان، از جمله این‌که چه زمانی یا این‌که آیا بچه‌دار شدن را در نظر بگیرند، بسیار مهم است.
سلامت جنسی و باروری تنها به سلامت جسمانی خلاصه نمی شود؛ زیرا این مبحث شامل حق داشتن روابط سالم و محترمانه، خدمات بهداشتی فراگیر، ایمن و مناسب، دسترسی به اطلاعات دقیق، روش‌های موثر و مقرون به صرفه، پیشگیری از بارداری و دسترسی به خدمات به موقع در ارتباط با بارداری ناخواسته و آگاهی و توانمندی زنان در مقابله با عفونت‌های مقاربتی می‌باشد.
در مقاله‌ی حاضر که روی اهمیت سلامت جنسی زنان در نظر گرفته شده است ابتدا بهتر است تا شما خوانندهی گرامی با آناتومی دستگاه تناسلی زنان آشنایی کسب کنید. در این جا سعی می‌کنیم تا به صورت خلاصه آناتومی و‌عملکرد دستگاه تناسلی زنان را برای شما شرح دهیم. هرچند این مبحث نیازمند زمان و فضای بیشتری است اما به طور خلاصه به آن می‌پردازیم و در مورد بیماری‌های آن هر یک به شکل مشرح در مقالات بعدی پرداخته خواهد شد.
دستگاه تناسلی زنان
آناتومی دستگاه تناسلی زنان شامل دو بخش خارجی یعنی فرج و بخش داخلی یعنی اندام‌های تولید مثل است. اندام‌های تولید مثل شامل تخمدان‌ها و رحم می‌شود. این دستگاه مسوول تولید هورمون، باروری، قاعدگی و فعالیت جنسی زنان است.
قسمت‌های اصلی اندام تناسلی خارجی زنان
Mons pubis
استخوان شرمگاه هم به آن اطلاق می شود. یک برجستگی گرد که توسط بافت چربی زیر پوست ساخته شده است و دارای تعدادی مو می‌باشد.
(Clitoris)کلیتوریس
دو لبه‌ی کوچک در کلیتوریس بهم می‌رسند و یک برآمدگی کوچک و حساس که با آلت تناسلی مردان یا افرادی که در بدو تولد مرد هستند قابل مقایسه است. این ناحیه توسط یک چینی از پوست به نام پرپوس پوشیده شده است واز تحریک بسیار بالایی برخوردار است.
(Labia major) لب‌های بزرگ
سایر اندام‌های تولید مثل خارجی را محصور کرده و از آن‌ها محافظت می‌کند. در دوران بلوغ روی پوست لب‌های بزرگ که حاوی عرق و غدد ترشح‌کننده‌ی چربی هستند رشد می‌کند.
(Labia minora) لب‌های کوچک
لب‌های کوچک داری اندازه‌ها و اشکال مختلفی هستند و در داخل لابیا ماژور قرار دارند و دهانه‌ی واژن و مجرای ادراری را احاطه می‌کند. پوست این ناحیه بسیار ظریف است و به راحتی تحریک و متورم می‌شود.
(Urethral opening) باز شدن مجرای ادرار
سوراخی است که از آن ادرار خارج می شود.
Hymen
پرده بکارت قطعه نازکی از بافت است که در دهانه واژن قرار دارد و دارای اشکال مختلفی می‌باشد.
(Vaginal opening) دهانه واژن
دهانه واژن اجازه می‌دهد تا خون قاعدگی و‌نوزادان از بدن زن خارج شود. تامپون‌ها، آلت تناسلی می‌تواند از طریق دهانه واژن وارد واژن شود.
قسمت‌های اصلی اندام تناسلی داخلی زنان
دستگاه تناسلی داخلی زنان داری وظایف مهمی است از جمله تولید هورمون، باروری و زایمان.
(Fallopain tube) لوله‌های فالوپ
دو لوله‌ی نازک هستند که تخمدان‌ها را به رحم متصل می‌کنند و به تخمک‌ها اجازه عبور می‌دهند.
(Ovary) تخمدان
هورمون‌های زنانه (استروژن وپروجسترون)
در تخمدان‌ها تولید می‌شوند و‌تخمک‌ها در این‌جا ذخیره می‌شوند تا بالغ شوند و در زمان تخمک گذاری آزاد شوند.
( (Uterusرحم
رحم عضو مجوفی از سیستم تناسلی زنان است که تخمک‌های پخته شده در آن لانه گزینی می‌کنند و محل رشد جنین تا هنگام تولد است.
(Cervix) دهانه رحم
قسمت پایینی رحم است که آن را به واژن متصل می‌سازد.
(Vagina) واژن
واژن یک لوله‌ی عضلانی و توخالی است که از دهانه‌ی واژن تا رحم امتداد دارد. از آن‌جا که واژن دارای دیواره‌های عضلانی است، می‌تواند منبسط و منقبض شود. این توانایی پهن یا باریک شدن به واژن اجازه می‌دهد تا چیزی به باریکی تامپون و به وسعت یک نوزاد را در خود جای دهد. دیواره‌های عضلانی واژن با غشاهای مخاطی پوشانده شده است که آن را محافظت و مرطوب نگه می‌دارد.
چرخه قاعدگی چگونه کار می‌کند؟
در طی یک سیکل قاعدگی ماهانه که بخشی از سیستم باروری زنان است دیواره‌ی رحم فرو می‌ریزد. این سیکل پریود ماهانه سیستم باروری را برای بارداری احتمالی آماده می‌کند. به این فرایند ماهانه سیکل قاعدگی، پریود و یا عادت ماهانه نیز گفته می‌شود.
سیکل قاعدگی به ریختن و تخلیه شدن ماهانه دیواره رحم زنان گفته می‌شود. خون عادت ماهانه که ترکیبی از خون و بافت رحم است از رحم به دهانه رحم وارد شده و سپس از طریق واژن خارج می‌شود. چرخه پریود از اولین روز پریود آغاز می‌شود. مدت‌زمان میانگین هر سیکل ۲۸ روز است اما این محدوده‌ی زمانی در زنان متفاوت است به صورتی که از ۲۱ تا ۳۵ روز متغیر است.
شروع یک سیکل قاعدگی زمانی رخ می‌دهد که هورمون‌های خاصی در بدن دچار تغییرات قابل‌توجهی شوند. غده هیپوفیز در مغز و تخمدان‌های سیستم باروری زنان با تولید و آزادسازی هورمون‌های مشخصی، مراحل و اتفاقات چرخه قاعدگی را سمت‌وسو می‌دهند.
به‌طورمعمول سیکل قاعدگی در دخترها از ۱۲ سالگی شروع می‌شود. البته سن شروع چرخه قاعدگی در بعضی دخترها ممکن است از ۸ سالگی و در برخی دیگر بسته به شرایط ژنتیکی، ۱۶ سالگی باشد. سیکل‌های قاعدگی تا زمان یائسگی یا پسا پریود ادامه دارد و در حدود سن ۴۵ تا ۵۰ سالگی عادت ماهانه متوقف می‌شود. در مرحله‌ی پسا پریود تولید و آزادسازی تخمک از تخمدان‌ها و فعالیت سیستم باروری متوقف می‌شود.
اهمیت شناخت دستگاه تناسلی زنان
امکان دارد هر از گاهی هر یک از اعضای دستگاه تناسلی شما دچارمشکلات و بیماری شود. آشنایی با سیستم تناسلی این امکان را به شما می‌دهد که بتوانید پشگیری‌ها و‌اقدامات به موقع و مناسب را انجام دهید. این مشکلات می‌توانند مربوط به چرخه‌‌ی قاعدگی، رابطه جنسی یا روش‌های جلوگیری از بارداری باشد. همچنین می‌تواند ناشی از عفونت، افزایش سن، داروها و یا تغییرات پس از بارداری باشد.
عمده‌ترین بیماری‌های شایع که ممکن است دستگاه تناسلی را درگیر سازد قرار ذیل است.
۱- عفونت ها، مانند عفونت قارچی
۲- عفونت‌های مقاربتی (STIs) می‌تواند شامل کلامیدیا یا سوزاک باشد. متخصصان توصیه می‌کنند که استفاده از کاندوم، محدود کردن شریک جنسی و رعایت بهداشت در جلوگیری از ابتلا به این بیماری کمک کننده باشد.
۳- بثورات، زخم، تاول یا توده در واژن یا فرج باشد.
۴- درد لگن
۵- خونریزی‌های نامنظم در طول دوره پریود یا بین قاعدگی؛ خونریزی ممکن است شدیدتر یا سبک‌تر از حد معمول باشد. یا ممکن است بیشتر از دوره معمول شما طول بکشد.
۶- کیست‌های تخمدان
۷- مشکلات باروری که شما را از باردار شدن باز می دارد.
۸- سرطان رحم، دهانه‌ی رحم یا تخمدان
چگونه می‌توان از ابتلا به این بیماری‌ها جلوگیری کرد؟
۱- تغذیه مناسب و داشتن رژیم غذایی سالم
۲- رعایت بهداشت، تمیز نگه داشتن واژن و فرج
۳- استفاده از آب و صابون ملایم و بدون عطرجهت شست وشو
۴- آب‌کشی خوب و کافی ناحیه تناسلی
۵- پوشیدن لباس زیرمناسب. لباس زیر به خشک شدن ناحیه تناسلی کمک می‌کند. اما مطمئن شوید که گرما و رطوبت را در خود نگه نمی‌دارد. تلاش کنید تا از لباس‌های زیر نخی استفاده کنید.
در صورت داشتن علائم زیر لطفا به پزشک مراجعه کنید
۱- درد در قسمت تحتانی شکم، بالای ران یا کمر
۲- پریودهای دردناک، سنگین یا نامنظم، یا اگر اصلا پریود نمی‌شوید
۳- دوره‌هایی که بیش از ۸ روز طول می‌کشد یا بیش از ۲ تا ۳ ماه از هم فاصله دارند
۴- درد در حین یا بعد از رابطه جنسی
۵- ناباروری
۶- مشکلات روده (مانند یبوست، اسهال)
۷- خونریزی بین قاعدگی
۸- خونریزی بعد از مقاربت
۹- داشتن عفونت و احساس خارش و سوزش در ناحیه تناسلی
۱۰- هر زنی چرخه قاعدگی خود را متفاوت و بدون هیچ مشکلی تجربه می‌کند. اگر تغییری در چرخه شما وجود دارد و شما را نگران ساخته است حتما به پزشک متخصص زنان مراجعه کنید.
داکتر معصومه پارسا
