عابده حیدری نجرابی فرزند عبدالقدیر مشتری در سال ۱۳۴۶ ه.ش در یک خانوادۀ روشن‌فکر و فرهنگی در ولایت کاپیسا، ولسوالی نجراب دیده به جهان گشوده است. وی تعلیمات ابتداییه، متوسه و لیسه خود را در لیسه‌ی مردم به اتمام رسانیده و از ریاست معارف شهر کابل به اخذ سند بلکوریا نایل گردیده است.
عابده حیدری در سال ۱۳۶۵ه.خ. در پروسه امتحان کنکور کشور شرکت نموده از طریق رقابت آزاد به دانشکده‌ی اقتصاد دانشگاه کابل به میز دانشجویی نشسته است.
عبدالقدیر مشتری مدیر عمومی کتابخانهی خطی آرشیف ملی افغانستان، پدر عابده حیدری که مسوولیت حفظ و نگهداری آثار آرشیف مربوطه را داشت، برحسب لزوم و اعتماد کاریی عابده حیدری را به عنوان همکار با اعتماد و با اعتبار خویش برگزیده و عابده در کتابخانهی خطی آرشیف ملی افغانستان مصروف کار شدند.
همچنان عابده حیدری خود نیز در کارهای فرهنگی و ادبی گرایش خاص داشته و از دعوت پدر به عنوان همکار در اداره آرشیف ملی افغانستان با پیشانی باز استقبال نموده و با وی همکار شدند.
خانم عابده حیدری نظر به علاقه‌مندی خاصی که در راستایی ادبیات پارسی دری داشت. به در جه‌ی (۱۴) پاس از دارالمعلمین آریانا باختر در رشتۀ ادبیات دری فارغ تحصیل گردیده و سپس برای ادامه‌ی تحصیلات خود در همین رشته وارد دانشگاه ادراک کابل شده است.
عابده حیدری یکی از کارمندان سابقه‌دار آرشیف ملی بوده و در عمده‌ترین بخش‌های آرشیف ملی هم‌چون کارت و کتلاک، بورد مسلکی، اسناد تاریخی، فهرست‌نگاری، مدیریت عمومی نسخ خطی کار نموده که مدتی را نیز به حیث کارشناس ارشد آثار خطی آرشیف ملی ایفای وظیفه نموده و همچنان عضو انجمن نوین شاعران و نویسندگان نیز می باشد.
باید اظهار داشت که در زمان حکومت سرپرست در دوره‌ی قبلی در افغانستان، زنان از حق کار و تحصیل محروم شده بود. اما خانم عابده حیدری یگانه خانمی بود که در آن زمان از اولین تا آخرین روز حکومت سرپرست به گونه‌ی رسمی و دوام‌دار همه روزه به کارش ادامه داده است. عابده حیدری تنها خانمی بود که با حکم وزارت امر به معروف و نهی از منکر، حکومت سرپرست آن وقت جواز کار را بدست آورده بود. گرچند حکومت سرپرست بی‌نهایت کوشیدند تا شخصی را به جای او موظف سازند و حتی در رسانه‌ي صوتی (رادیو شریعت) بست کاری وی را به اعلان سپردند؛ ولی شخصی پیدا نشد تا این وظیفۀ مهم را بر عهده بگیرد و این همه تلاش صرف به خاطر بود که او یک خانم بود و مطابق به قوانین حکومت سرپرست هیچ خانمی اجازه‌ی کار در ادارات دولتی و غیردولتی را نداشت، از این رو برایش جواز کار داده شد.
عابده حیدری بنا بر لیاقت، شایسته‌گی و علاقه‌مندی‌اش و بر اساس مادۀ سوم قانون و مقرره حقوق و امتیازات اعضای مسلکی و تأیید شورای عالی آرشیف ملی نشر شده در سال ۱۳۶۳ ه.ش جریده‌ي رسمی مفتخر، به درجه‌ي کادر علمی و مسلکی (معاون آرشیفست) گردید. او همچنان عضو شورای عالی، عضو کمیسیون خریداری و ارزیابی آثار خطی و اسناد تاریخی نیز بوده است.
در پهلوی اجرای کارهای مسلکی همکاری با محققین و پژوهش‌گران در راستایی تحقیق و پژوهش، تدوین‌کنند‌ي مطالب عالی به ارتباط بروشر و اسناد اکادمیک، ضمن مقالات علمی و تحقیقی خویش در روزنامه‌های انیس، اصلاح، هفته‌نامه سیرت، فصل‌نامه کتاب، ماه نامه سیمای نجراب و غیره همکار قلمی داشته است.
وی موفق به دریافت بورسیه‌های تحصیلی از کشورهای هند و جاپان در رابطه با ارتقای سطح آموزش و تحقیق در مورد ارتقای سطح آموزش توأم با گواهی‌نامه‌ها نیز شده است.
خانم عابده حیدری به تعداد(۶۰۰) جلد قرآن عظیم الشان خطی را که از قرن‌های اول الی دوازدهم هجری قمری و به تعداد(۱۲۰۰) جلد نسخه‌های خطی بخش ادبیات منظوم و منثور را به صورت علمی و تحقیقی فهرست نموده و عنقریب در چهار جلد زیور چاب را خواهد گرفت.
خانم حیدری بیشتر عمر خویش را صرف تحقیق و پژوهش در رابطه به آثار خطی نویسندگان نام‌دار نموده و علاقه‌ي وافری که به فرهنگ کشور خود دارد، می‌خواهد آثاری را به معرفی بگیرد که اکثراً از انظار محققین و پژوهش‌گران دور مانده است.
عابده حیدری، کارشناس مسلکی نسخه‌های خطی می‌گوید که در آرشیف ملی افغانستان اکنون ١٨٠ هزار سند و هشت هزار نسخه‌ي خطى نگهدارى می‌شود که شمارى از این آثار، به قرن سوم میلادى (دوره بودیزم) بر می‌گردد.
خانم حیدری می‌گوید که اکثر بازدید کنندگان آرشیف را محققان، پژوهش‌گران و محصلین دانشگاه‌هاى دولتى و خصوصى، مردم عام تشکیل می‌دهد. وی این افزایش را نشان از پیشرفت جامعه می‌داند.
براساس معلومات وی: آرشیف دارای دو بخش عمده نسخ خطی و اسناد تاریخی می‌باشد که در مخزن اسناد تاریخی بیشتر از ۱۷۰هزار اسناد در ۸۵ نوع مختلف از قبیل فرمان‌ها، قباله‌ها، نکاح‌نامه‌ها، جراید، عکس‌های شاهانه، و… می‌باشد و در بخش نسخ خطی آن در حدود ۹۰۰۰ جلد کتب خطی به زبان‌های دری، پشتو، عربی، ترکی و اردو موجود است که شامل قرآن مجید، رساله‌ها، دیوان‌ها، کتب ادبی، تاریخی، فلسفی و قطعه خط‌ها می‌باشد.
دراین آرشیف، نسخه‌هاى خطى قرآن‌کریم که منسوب به خط حضرت عمر(رض)، حضرت على(ع) و امام حسن و امام حسین (ع) مى‌باشد و در پوست آهو تحریر شده است، نگهدارى می‌شود.
موصوف، دیوان علامه بیدل را که دست‌نویس خود این شاعر شهیر است و دیوان حافظ شیرازى با میناتورى‌هاى منحصر به فرد را، از داشته‌هاى دیگر آرشیف بر شمرده است.
آرشیف ملى در واقع بیان‌گر تاریخ ملى، فرهنگ و کارنامه‌هاى اجداد و نیاکان سرزمین ما است که به شکل‌هاى مختلف، در بطن آثار براى نسل امروز به میراث مانده است.
آثار آرشیف ملى در عصر امیر حبیب‌الله خان، یک‌جا با آثار موزیم ملى در کتابخانه شاهى آن زمان جمع‌آورى گردیده و سپس در زمان امان الله خان، این کتابخانه به حیث کتابخانهی ملى درآمده و در سال ١٢٩٨ هجرى شمسى، در باغ بالا به نام عجایب‌خانه، اتاقى نام‌گذارى شده و در آن‌جا انتقال گردیده است.
در سال ١٣۵٢ آرشیف از موزیم جدا و در منزل پنجم وزارت اطلاعات و فرهنگ جابه‌جا شد. از سال ١٣۵۶ هجرى شمسى بدین‌سو، به تعمیر فعلى (انحصارات) منتقل شده است.
آرشیف ملى در جنگ هاى تنظیمى دهۀ (٧١-١٣٧۵) در امان مانده و هیچ آسیبى به آن نرسیده است.
آثار، مقالات و پژوهش‌های عابده حیدری:
- پژوهش اثرهای خطی و سندهای تاریخی – منتشر شده در روزنامه انیس ۲۲ /جوزای/ ۱۳۸۹.
- شیوه‌های فهرست‌نویسی از نظر دانشمندان- منتشر شده (شماره های ۱۴ کتاب) ۱۳۹۰
- میراث‌های فرهنگی در آرشیف ملی- منتشر شده در رونامه اصلاح ۱۸ /اسد/ ۱۳۹۱.
- نخستین قهرست نسخ خطی پشتو در آرشیف ملی- منتشر شده در رونامه اصلاح ۵ /میزان/ ۱۳۹۱.
- کتاب و کتاب‌داری- منشتر شده در روزنامه اصلاح ۱۲ /میزان/ ۱۳۹۱.
- ارزیابی کتب خطی و نسخه‌شناسی- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۱۷ /عقرب/ ۱۳۹۱.
- نگاهی به هنر جلد سازی در عصر تیموریان هرات- منتشر شده در رونامه اصلاح ۲۴/ قوس/ ۱۳۹۱.
- واژه‌ها و اصطلاحات نسخه‌شناسی- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۱ /قوس/ ۱۳۹۱.
- مکثی بر قطعه خط‌ها- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۲۲ /قوس/ ۱۳۹۱.
- پژوهش در اسناد تاریخی چگونه انجام می‌یابد- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۲۹ /قوس/ ۱۳۹۱.
- نسخه‌های ارزنده‌ی آرشیف ملی- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۴ /دلو/ ۱۳۹۱.
- انواع خط بعد از اسلام- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۲۵ /دلو/ ۱۳۹۱.
- روش های مطالعه- منتشر شده در روزنامه اصلاح ۵ /حدی/ ۱۳۹۱.
- آثار خطی امیر علیشیر نوایی در آرشیف ملی- منتشر شده در روزنامه اصلاح۳۰ /حوت/ ۱۳۹۱.
- آرشیف ملی و تعمیر تاریخی آن- منتشر شده در ماه‌نامه سیمای نجراب ثور/ ۱۳۹۳.
- کمال الدین بهزاد بزرگترین میناتوریست شرق- منتشر شده در روزنامه انیس ۱ /دلو/ ۱۳۹۳.
- مثنوی معنوی گنجینه بزرگ ادب و عرفان- منتشر شده در روزنامه انیس ۲۲/دلو/۱۳۹۳.
- آثار منثور بیدل(چهار عنصر)- منتشر شده در روزنامه انیس ۱۹/ حمل/ ۱۳۹۴.
- آرشیف ملی گنجینه‌ی ذخایر معنوی کشور- (بروشر) چاپ توسط موسسه ACKU.
- جامی و هفت اورنگ او- منتشر شده در رونامه انیس ۹/ثور/ ۱۳۹۴.
- رودکی و کلیله و دمنه- منتشر شده در روزنامه انیس.
- مکثی بر ترجمۀ کلیله و دمنه- منتشر شده در روزنامۀ انیس ۱۳/جوزا/۱۳۹۴.
- سید داود حسینی، فرهیخته مردی در عرصه‌ی هنر خطاطی ۴/سنبله/ ۱۳۹۴.
- بی‌کاری معضل بزرگ اجتماعی منتشر شده در ۱۵/حوت/۱۳۹۵.
- آزادی یا اسارت- منتشر شده در روزنامۀ انیس ۱۷/ حوت /۱۳۹۵.
نویسنده: محمدرضا رامز
